Norsk reiseliv er i stor grad basert på bruk og oppleving av natur- og kulturressursar. Denne bruken kan ha negative konsekvensar både for verneinteresser, framtidig reiseliv og andre samfunnsinteresser. Overvaking er eit metodisk grep for å følgje utviklinga av ein påverknad. Ein god overvakingsmetode er ma. rask, billig, enkel, presis og eintydig, men det er svært vanskeleg å utvikle metodar som tilfredstiller alle desse krava samstundes. Artikkelen er basert på eit forskingsprosjekt med mandat å utvikle og drøfte ulike metodar for å overvake påverknad frå reiselivet. Vi har vektlagt påverknad på bygningsmiljø, samt sti- og terrengslitasje. Prosjektet inngår i reiselivsprogrammet i Noregs Forskingsråd.

Innleiing

Det siste tiåret har miljøforvaltninga, som samfunnet elles, vorte meir målstyrt og resultatorientert (Nordisk Ministerråd 1995) .'Bærekraftig bruk og vern av biologisk mangfold', 'Friluftsliv' og 'Kulturminner og kulturmiljøer' er døme på tre felt som har blitt eigne resultatområde, og som jamleg blir rapportert i meldinga om "rikets miljøtilstand" (t.d. St.meld.nr. 24 (2000-2001)). Overvaking er eit av dei sentrale verkemiddel for kunna vurdere miljøtilstand og effektar av tiltak eller av påverknad. Slik sett står overvaking sentralt i den "nye" resultatorienterte miljøpolitikken, men er berre i liten grad operasjonalisert i den daglege forvaltninga.

Mykje av den same naturen og kulturen som er verdifull for miljøforvaltninga er også avgjerande for reiselivet. Vi har både forsking og erfaringstal som viser kor viktig natur- og kulturmiljø er for utanlandske turistar i Noreg, ikkje minst for turistar frå det europeiske kontinentet. Mange enkeltståande kulturobjekt er også viktige turistattraksjonar; stavkyrkjene er slik sett unike i internasjonal forstand.

Interessa og bruken frå turistane har også ein kostnad i form av fysisk påverknad. Denne påverknaden er ikkje nødvendigvis problematisk, men den kan vere det. Miljøverninteressene og reiselivsnæringa har felles interesse i å avgrense negative utslag av bruk og påverknad på "verdifulle" natur- og kulturobjekt: Miljøvernet har det som mål og reiselivet har det som premiss. Men det kan vere vanskeleg å semjast om kva som er "verdifullt", eller å slå fast kor omfattande påverknaden er. Og det kan vere usemje mellom partane om kva som er "for mykje" påverknad. Dette har sjølvsagt samanheng med dei ulike grunnar partane har for å vurdere effekten av bruk. Sjølv om både reiselivet som næring og som ei samling turistar blir meir miljøbevisst, så blir nok 'kvalitet' og 'påverknad' oftast vurdert i høve til dimensjonen fint-stygt. Miljøvernet vil alltid ha eit breiare sett med kriteria for å vurdere 'kvalitet' og 'trussel'. Det er heller ikkje opplagt at båe partar er like interesserte i dei same landskap eller objekt. At både kulturminnevernet og turisten er interessert i stavkyrkjene er opplagt, men det er ikkje sikkert at slitasje og søppel ved ein rasteplass langs riksvegen spelar noko stor rolle for miljøforvaltninga, eller truar det biologiske mangfaldet, sjølv om det kan forringe trivselen til turisten. Men dersom dette er viktig for turisten ("lekmannen"), burde det kanskje også interessere miljøforvaltninga?

Artikkelen går ikkje inn på å vurdere kor stort miljøproblem ulike former for slitasje og påverknad er. Dette er ein metodeartikkel. Men i den praktiske forvaltninga må desse to sidene sjåast i samanheng. Det er lite meining å starte overvakingsprogram dersom det ikkje blir sett inn i ein større samanheng der ein vurderer tolegrenser og aktive tiltak for å hindre, dempe eller reparere negative effektar (Vistad 2003, Grytli & Vistad in prep.). Overvaking er ein reiskap som skal hjelpe oss til å registrere eventuell endring på ein ukontroversiell måte. Overvaking - i seg sjølv - seier oss ikkje kva som er "for mykje", men skal seie noko om kva som "er" i forhold til det som "var" - altså graden av endring. Men sjølv det kan vere vanskeleg.

Forskingsprosjektet

Prosjektet "Miljøeffektar av reiselivet" er finansiert av Reiselivsprogrammet i Noregs Forskingsråd (NFR), og starta opp i 1999. Det er to hovudtema i prosjektet, nemleg å utvikle metodikk for overvaking, samt å vurdere tolegrenser for påverknad. Denne artikkelen tek for seg ulike metodar for overvaking - presenterer dei kvar for seg og vurderer dei i samanheng.

Vi har brukt to viktige turistvegar som utgangspunkt for å velje meir konkrete miljø og objekt for overvaking, nemleg Atlanterhavsvegen (mellom Molde og Kristiansund) og Sognefjellsvegen (mellom Lom og Luster).

Alle metodar blir drøfta i høve til ei før- og ei ettermåling (med to år i mellom). Men her er ikkje hovudpoenget å dokumentere endring i høve til dei bestemte objekta eller attraksjonane vi har studert, men å få vurdert kor gode dei ulike metodane er. Vi har altså ikkje starta noko overvakingsprogram. Fleire av studielokalitetane har i seg både natur- og kulturkvalitetar, og er det vi kan kalle "mixed sites". Dette er ei viktig tilnærming ma. fordi turistar sjeldan spør om grensa mellom natur og kultur, men er interesserte i attraktive stader og gode opplevingar. Og slike stader inneheld gjerne ei blanding av både naturgjevne og menneskeskapte element.

Kort oppsummering av tidlegare erfaring med overvaking.

Temaet er vanskeleg å oppsummere kort pga. stor variasjon i fagleg / politisk grunnlag for å overvake, eller i typen objekt ein ønskjer å overvake. Vidare er det stor variasjon i presisjon, informasjonsmengde og detaljeringsgrad, og slik sett også i tidsforbruk og kostnad. I forskingsprosjektet konsentrerer vi oss om bygningar, stiar, ein leirplass og visse "mixed sites". Difor blir også denne oppsummerande gjennomgangen konsentrert om slike lokalitetar og tilhøyrande metodar. I dette kapitlet skil vi mellom kulturminne og natur, men vi vil vektleggje at det er mykje å hente på å lære av "kvarandre" og ofte er det også blandinga av natur- og kulturelement som er kvaliteten ved det ein vil overvake.

Kulturminne

Litteraturen er ganske glissen på systematiske overvakingsmetodar for kulturminne. Men det finst sjølvsagt eksplisitte metodar på dokumentasjon av tilstand. Det gjeld for bygningar og bygningsmiljø, men kanskje særleg innan arkeologien der t.d. Riksantikvaren m.fl. i Bergkunstprosjektet arbeider med utvikling av overvaking av miljøpåverknad på fleire ulike lokalitetar. I fleire feltforsøk vert klimatiske tilhøve kartlagt, og det vert undersøkt kva for ytre påverknad bergkunsten er utsett for. Målet er mellom anna å finne metodar og tiltak som hindrar skade på lang sikt. I høve til bygningar og bygningsmiljø er det internasjonalt stor merksemd om tilstanden til dei UNESCO-oppnemnde World Heritage Sites, som no blir systematisk evaluert. Men i dokumenta som er utarbeidd for dette evalueringsprogrammet er det ikkje beskrive konkret metodikk for korleis tilstand kan vurderast og eventuelt verte målt (ICOMOS: Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention).

Den klassiske tilnærminga ved dokumentasjon av tilstand for bygningar er basert på manuell oppmåling, som kan bli utført i ulike målestokkar og med ulik detaljeringsgrad (som er avgjerande for tidsbruken). Metoden er vanleg å kombinere med andre dokumentasjonsmetodar (kart, flyfoto, vanleg foto, registrering på skjema, beskrivande tekst). Når det gjeld foto, sjå omtalen nedanfor under "Natur".

Manuell oppmåling av bygningar kan utførast på overordna nivå med ein situasjonsplan (bygningsgrupper og bygningsmiljø i kontekst). Særleg på avsides stader der kartgrunnlag er mangelfullt kan dette vere aktuelt. På dette nivået vil ein slik dokumentere at bygningar og andre bygde element faktisk finst, storleik/målestokk, og korleis dei ligg i høve til kvarandre, til terreng, vegetasjon, vegar og andre bygde strukturar.

Det mest vanlege er oppmåling på enkeltbygningsnivå. Slik oppmåling har som resultat ei grafisk framstilling av bygningstilstanden på måletidspunktet. Dette teikningsgrunnlaget kan vidare nyttast som basis for ulike typar registrering, mellom anna tekniske data og tilstand (konstruksjon og materialbruk, overflatebehandling, råteskade, deformasjon, slitasje) og meir kvalitative observasjonar og vurderingar (datering av bygningsdelar, vurdering av verneverdi for ulike bygningar/parti av bygningar, kartlegging av bruksmønster). Brænne et al. (1992) gjev gode instruksar for manuell oppmåling.

Bruk av manuell oppmåling i periodisk overvaking av bygningar føreset at det finst eit basisdokument som seinare repeterande kartlegging kan relatere seg til. Det må finnast ei nøyaktig grunnlagsoppmåling på det tidspunktet overvakinga startar, og eit dokument som beskriv dei kvalitetane/eigenskapane som skal overvakast, samt ein definisjon av minimumskrav til tilstanden for desse. Ved seinare overvaking kan ein så konsentrere arbeidet om t.d. måling i "sjekkpunkt" på kritiske stader. Det er ikkje realistisk (metoden er tidkrevjande) og ikkje nødvendig med total oppmåling for kvar gong. Men slike sjekkmålingar må forhalde seg til ein utgangsreferanse som gjer det mogleg å samanlikne registreringar over tid. Det er ikkje kjent om det er utarbeidd slike overvakingssystem for praktisk bruk.

På Svalbard har Sysselmannen (1999) utarbeidd ein overvakingsplan for kulturmiljø. Denne konsentrerer seg om arkeologiske kulturminne og går eksplisitt ikkje inn på overvaking av bygningsmiljø. Hovudmetoden i overvakingsprogrammet er bruk av (tilnærma) vertikalfoto frå helikopter. Men for at slike "flyfoto" skal vere nyttige, så krev det eit sett med tydelege (på fotoet) referansepunkt på bakken og ei gjennomarbeidd planskisse av lokaliteten. Planskissa blir utarbeidd i starten av overvakingsprogrammet og ev. justert ved behov seinare. Metoden skal også vere eigna for overvaking av "mixed sites", altså gje informasjon om endring både på det arkeologiske kulturminnet og endring i t.d. vegetasjonsslitasje, erosjon ol. Overvakingsplanen (Sysselmannen på Svalbard 1999) går ikkje inn på sjølve analysen av materialet.

Natur

Når det gjeld overvaking av slitasje på natur årsaka av rekreasjon eller turisme, kan vi vise til ein norsk gjennomgang i Vistad og Kaltenborn (1997). Langt fyldigare gjennomgangar finst i Cole (1989) og i Marion (1991).

Ein skulle kanskje tru at overvaking av terrengslitasje måtte vektleggje botanisk artskunnskap og plantesosiologi. Og i høve til sjeldne artar og sårbare plantesamfunn så er sjølvsagt dette eit viktig poeng. I Vistad & Holten (1999) blir overvaking av indikatorartar drøfta. Dette er også ei gyldig tilnærming tidleg i ein påverknadsfase. Men å kartleggje trakkslitasje på bakken passerer fort stadiet der ein studerer balansen mellom planteartar, og går over til måling av korleis det nedslitne, vegetasjonsfrie arealet utviklar seg. Progresjonen i slitasje på vegetasjon (pga trakk) går nemleg raskast i starten (når ein sti eller leirplass er "nyopna"). Ein ser fort tydeleg slitasje etter trakk, men omfanget vil svært sjeldan auke og auke med tida, sjølv om bruksintensiteten er høg eller aukar - den vil heller "flate ut" (Hammitt & Cole 1998). Men dette avheng av mange faktorar.

Når det gjeld trakkslitasje på vegetasjon så er det klart mest erfaring med å studere leirplass-(dvs.areal-)slitasje. Ein kan summere opp erfaringane på ulikt vis, men t.d. ved å dele i fylgjande tre system eller tilnærmingar:

1. Kondisjonsklasser.
   Dette er eit førehandsdefinert system av slitasjeklasser (helst empirisk utvikla) der kvar klasse har eit visst sett av kriterium som må oppfyllast. Det kan vere t.d. eit tredelt system av leirplassar med klassene "Liten slitasje", "Middels slitasje" og "Sterk slitasje". Frissell (1978) har utvikla det truleg mest kjende kondisjonsklasse-systemet. Dette er vidare tilpassa i fleire undersøkingar i Skandinavia (Wallsten, 1988, Emmelin & Vistad 1993, Vistad 1995, Vistad et al. 1999). I denne samanhengen er det viktig å poengtere at kondisjonsklasser ikkje eignar seg godt som metode i overvakingsprogram. Systemet er for "grovkorna" til å fange opp faktisk endring i tilstanden. Men kondisjonsklasser kan vere gode for å gje ein grov situasjonsrapport for ein leirplass eller eit område (Vistad et al. 1999).
2. Kvantitative mål av ein eller fleire måleindikatorar
   Denne tilnærminga gjev langt meir presise mål på tilstand (og endring). Her er ikkje poenget ei rask klassifisering, men å få fram kvantitative mål på tilstanden: Ein vel ein eller fleire indikatorar som ein måler så presist som råd (botaniske registreringar, areal utan vegetasjon, jordkompresjon, tal tre med skade, skadde trerøter, tal bålplassar osb.) etter bestemte prosedyrar. Dette gjev eit langt betre grunnlag for å vurdere endring over tid. Problemet er at denne tilnærminga oftast er langt meir tidkrevjande enn kondisjonsklassesystemet, og difor vanskelegare å velje som metode for eit overvakingsprogram. Det finst også ganske enkle og raske metodar under denne paraplyen, men informasjonen ein får ut blir då fort meir grovkorna.

   Når det gjeld slitasje på leirplassar så kan vi t.d. nemne Geometrisk-Figur-Metoden (grov, men enkel og rask) og Radial-Transekt-Metoden (meir presis, men også meir komplisert og tidkrevjande). Desse blir nærare omtalt under drøftinga av metode 5 i artikkelen.

   Ein god indikator skal både vere lett målbar og relevant i høve til å seie noko om påverknaden ein vil overvake. Oftast må ein kombinere fleire indikatorar for å få eit godt bilete av heilskapen.

3. Fotosystem
   Ein starta tidleg med å bruke foto (analoge kamera) for å påvise og overvake effektar av menneskeleg påverknad. Opplegget er enkelt, ved at ein fotograferer ein lokalitet frå same standpunkt, med same biletutsnitt, ved fleire tidspunkt. Mange variablar påverkar kvaliteten av det enkelte fotoet (tid, ljos, film, kamera, fotograf mm). I tillegg er kvalitetar ved objektet eller lokaliteten ein vil overvake avgjerande for kor god denne metoden er. Det er opplagt lettare å overvake utviklinga for store, tydelege objekt (bygningar, bygningsdelar) enn for gradvis slitasjeendring på vegetasjon (som t.d. på ein leirplass eller ein sti). Det å samanlikne to analoge foto (av god kvalitet) for å avdekkje t.d. tilstandsendring på ein leirplass, reiser to viktige problem: Vurderinga vil fort variere avhengig av kven som vurderer; den subjektive dimensjonen er stadig tilstades. Dessutan får ein ikkje eit kvantitativt mål på endring, men i beste fall eit kvalitativt. Det digitale fotoet reiser derimot heilt nye perspektiv, og desse blir undersøkt og drøfta i dette prosjektet.

   Fotogrammetri er utprøvd som overvakingsmetode i naturvernet mellom anna for å overvake landskapsområde (flyfoto) ved hjelp av kartmålingar (t.d. Kværner & Warner 2001). Metoden er også testa ut for dokumentasjon av naturgrunnlaget i mindre skala.

   Det er gjort mindre på overvaking av stislitasje enn leirplasslitasje, men til gjengjeld er det gjort litt i Noreg: Ved Jordforsk har ein prøvd ut om seriar av historiske flyfotos kan vere nyttige for å overvake stislitasje i fjellområde (over tregrensa der skog ikkje skjuler stien). Dessutan har dei utvikla ein metode der ein lagar ein digital terrengmodell ved å stereo-fotografere stiutsnitt (2x2 m2) med vanleg 35mm kamera og eit stativ som er 2,4 m høgt. I båe tilfelle skjer analysen ved bruk av PC-basert digital fotogrammetri (Kværner & Warner 2001, Warner & Kværner 1998). Utsnittmetoden gjev ein presisjon på inntil 3 mm erosjonsendring (høgdedata).

   Ved måling av stislitasje så er det vanlegvis breidde, djupne eller kvalitetsendring av sjølve gangbanen som blir målt og vurdert. Det kan også vere vegetasjonsendring langs stien, men dette har vanlegvis mindre tyding i høve til opplevingsverdi. Dette kan unntaksvis vere eit viktig naturvernmotiv når det går t.d. naturstiar gjennom sjeldne plantesamfunn.

   Cole (1983) nemner tre tilnærmingar til stimålingar:
   - Presise mål (som kan gjentakast) på få og små utvalde stisegment (jfr. metoden til Jordforsk med 4 m2 stiutsnitt). Faste målepunkt eller lokalitetar.
   - Raske målingar på mange eller lange stisegment (t.d. av stibreidde, djupne og tal parallelle stiar). Ikkje faste målepunkt.
   - Full måling av tilstand og problem langs heile stilengder (t.d. bruk av historiske flyfotos i kombinasjon med synfaring, eller berre synfaring. Enkel klassifisering i t.d. øydelagt eller god sti, etter visse kriteria)

   Cole skriv sine tilrådingar utifrå ein amerikansk forvaltningstradisjon der ein har ei aktiv forvaltning og vedlikehald av stiar. Og med dei føresetnadene vurderer han den siste metoden med full måling/vurdering som kanskje den beste og mest forvaltningsretta.

Gjennomgang av metodar vi har testa.

Vi har prøvd ut fylgjande overvakingsmetodar:

1. Foto, analogt (kvalitativ vurdering) og digitalt (kvantitativ måling)
2. Periodisk overvaking ved hjelp av fotogrammetri
3. Måling av slitasjebreidde langs sti:
   a. Med presise intervallmål for kvar 3. meter
   b. Med intervallmål for kvart 3. steg
4. Skisse av stisegment (m/ målband og meterstokk - planimetermål)
5. Skisse av leirplass med definert sentrum (m/ måleliner i kompassrosa med 45° intervall - planimetermål)
   

   1. Foto

Sjølv om det som nemnt er mange innvendingar mot fotografering som overvakingsmetode, så kjem data- og kamerateknologien med stadig nye og betra produkt. Det er dessutan særleg store forventningar i miljøforvaltninga til fotometoden. Det digitaliserte fotoet opnar m.a. for nye måtar å vurdere både tilstand og endring i tilstand, for eit valt overvakingsobjekt. Vi har derfor ein fyldig presentasjon av fotometoden og særleg det digitaliserte fotoet. Vi har prøvd ut både analoge (spegelrefleks-)kamera og digitale kamera. I prinsippet vart dei brukt på heilt same måten, og med stativ. Vi hadde ulike digitale kamera i før- og ettermålinga.

Vi har brukt fototeknikken for fleire typar objekt og situasjonar:
- Slitasjeutvikling på kyrkjegarden ved Kvernes Stavkyrkje (Averøya)
- Bygningsmiljøet ved Strømsholmen (Eide kommune) der det er planar om hotellbygging
- Ruinar og hustufter på Geitøya
- Delar av den gamle varderekkja over Sognefjellet
- Slitasje rundt ein steinskulptur ved Mefjellet på Sognefjellet
- Stislitasje både ved kysten og på fjellet
- Leirplassslitasje ved rasteplassen Liasanden nedanfor Sognefjellet

Her går vi særleg inn på metoden gjennom eit eksempel med stislitasje ved Atlanterhavsvegen.

Fotoprosedyren

Kvart fotopunkt vart valt ut frå relevans: Kva for objekt er vi interesserte i (utifrå både miljøvern- og turistomsyn)? Korleis fotograferer vi desse for å få motiv som er interessante frå ein overvakingssynsstad (så langt ein kan vurdere dette når ein startar eit overvakingsprogram)? Fotopunktet vart (som hovudregel) merkt med ein grov spiker som vart slått ned i bakken (ikkje synleg) og dessutan skildra skriftleg på eit dokumentsjonsark som vart laga for kvart fotopunkt. Ved etter-fotograferinga vart så same fotopunktet grovlokalisert ved hjelp av dokumentasjonen og finlokalisert ved hjelp av metalldetektor. På dokumentasjonsarket hadde vi dessutan skrive kamerahøgda over bakken, fotoaksen (himmelretning i grader, ved hjelp av kompass) og grad av zooming (forstørring/forminsking), samt opplysningar om kamera, objektiv, blendar/lukkar, film, ver, dato og klokkeslett. Vi tok vanlegvis fleire bilete for kvart fotopunkt og alle "oppsett" vart gjennomført både med analogt og digitalt kamera.

Fotoanalysen

Her tek vi berre for oss det digitale fotoet. Poenget er nemleg å prøve eit anna grep enn den "vanlege" kvalitative tolkinga der fagfolk (eller andre) samanliknar eit førbilete og eit etterbilete av same motivet - altså kombinasjonen av det blotte auga og fagleg skjønn. Vårt poeng er å kunna seie meir om nytten av det digitaliserte fotoet og korleis moderne dataprogram for bilethandsaming kan hjelpe oss med tolkinga av eventuell endring.

Med hjelp frå Ingolf Hådem ved Institutt for geomatikk, NTNU har vi fått analysert digitale bilete og vi går grundig inn på tolkinga av eitt bilet-par. Det gjeld foto av ein sti i ein skråning ved den største rasteplassen ved Atlanterhavsvegen. Dei digitale bileta er analyserte ved hjelp av programvara Erdas Imagine.

For å starte med hovudkonklusjonen: Ved å samanlikne to digitale bilete av same motiv så kan ein få fram eit matematisk utrykk for endring (av t.d. slitasjeareal på bakken). Det er den relative endringa (i %) som programvara enklast kan hjelpe oss med. For å få fram ei absolutt endring (i t.d. m2) så stiller det langt større krav til både fotoprosedyre, programvare og analyse.

Eit digitalisert bilete kan "manipulerast". Det utnyttar vi slik at båe dei aktuelle foto får same målestokk, same motivutsnitt, og same "fotovinkel" av motivet. Dette blir kalla "image-matching" og i praksis er det det eine biletet som blir omforma slik at det "matchar" presist det andre. Operasjonen føreset fire fastpunkt i fotomotivet som kan identifiserast på båe bileta. Dette kan vere tydelege punkt i berg, hjørne på steinblokk, stolpe, hushjørne el.

Det er ikkje eit absolutte krav at kameraet (ved andre gongs fotografering) skal stå i presist same punkt, ha presist same høgde over bakken, ha same vertikale fotovinkel, eller ha presist same himmelretning på kameralinsa (dvs. fotoaksen), som ved første gongs fotografering. Alt dette kan ein kompensere for i dataprogrammet etterpå (gjennom "image-matching"). Men det er ein klar fordel å ha så lik prosedyre som råd ved fotorepetisjonen. Men i prinsippet kan det vere tilstrekkeleg å halde kameraet med hendene og droppe fotostativet.

Det er heller ikkje avgjerande å ha brukt same kameraet, same film eller same linse. Ein kan også godt kombinere digitalt og analogt kamera, men fotoet må sjølvsagt over i digital form og med god oppløysing, før analysen kan gjerast. Det er gjerne ein fordel med eit godt analogt kamera (spegelrefleks), der ein har god kontroll under sjølve fotograferinga (korrigere for refleksar, motljos mm). Men då er det svært viktig å bruke kvalitetsfilm, og at digitaliseringa av den analoge filmen gjev svært god oppløysing (høg kvalitet). Bruk av film gjev også to medium (både negativen / ljosbiletet, og det digitaliserte biletet) som kan lagrast. Men framtidig teknologisk betring av digitale kamera og digitale data kan kanskje gjere slike "konservative" vurderingar irrelevante.

Kva er det programvara gjer ved utrekning av relativ endring? Her er det tre viktige utgangspunkt: Pikselsystemet, fargekoden og fargeintensiteten. Ein piksel er grunnelementet i det digitale fotoet. Høgt pikseltal tyder høve for god oppløysing (skarpt bilete). Ein bestemt fargekode kjem fram gjennom ein kombinasjon av grunnfargane raudt, gult og blått med kvar sin intensitet (i alt 256 fargekodar). Ein slitasjetilstand (t.d. naken mineraljord eller brun humus) gjev andre fargar og/eller fargeintensitet på fotoet enn vegetasjonen ikring. Slik kan programmet rekne ut kor stort biletareal som har éin, eller eit sett av fargekodar/-intensitet i etterbiletet, samanlikna med førbiletet. Slik kan ein få eit uttrykk for relativ (prosentvis) endring.

Ein bør helst fotografere i fugleperspektiv, dvs. så nær vertikalt på motivet som råd. Det er fordi ein bør fjerne djupneperspektivet i biletet slik at det blir tilnærma lik målestokk i heile motivutsnittet. Dette er særleg viktig om ein vil ha eit absolutt mål på endring, men er noko mindre viktig om det er tilstrekkeleg med eit relativt mål på endring. Kravet om vertikalfotografering er vanskeleg å tilfredstille "på flat mark" fordi ein ikkje kjem seg høgt nok opp for å fotografere. Ein kan kompensere ved hjelp av høge stativ eller ved å bruke mikrohelikopter eller ballong (kombinert med fjernutløysar på kameraet), naturlege terrengformer eller bygningar som gjev høgde osb. Ved fotografering av bygningar eller andre vertikale fasadar eller konstruksjonar er dette problemet oppheva. T.d. kan denne metoden vere veleigna for å overvake utvikling av kontaktslitasje på t.d. dørblad, benkevangar, veggdekor osb. der samspelet mellom ulike fargar og mønster gjer digital måling mogeleg.

Eit eksempel:

Pga. idealet om vertikal fotografering så er dei fleste av våre fotoeksempel av markslitasje mindre eigna for digital analyse. Men den eine stilokaliteten ved Atlanterhavsvegen ligg i ein skråning og er avfotografert nedanfrå. Det gjev eit brukbart utgangspunkt for nærare analyse.

Figur 1: Atlanterhavsstien - digitalt klassifisert (før-måling)

Figur 2: Atlanterhavsstien - digitalt klassifisert (etter-måling)

I analysen vart det valt eit relevant utsnitt av før-biletet. Så blir etter-biletet "macha" (transformert) slik at utsnitt, målestokk, oppløysing, foto-posisjon og fotoakse samsvarar i dei to bileta. Kvart bilete blir så klassifisert i relevante klasser utifrå kombinasjonar av fargekodar /-intensitet. Her vart det valt fem klasser (med tilhøyrande ny farge): 1) Stislitasje (rosa), 2) Frisk vegetasjon (mørkegrøn), 3) Visna/ljosreflekterande vegetasjon (ljosgrøn), 4) Himmel (kvit), 5) skugge (svart) (figurane 1 og 2).

Dei to figurane viser ein del av problema med å lage gode klasser. Før-biletet har mest skugge (klasse 5) og skugge er informasjon som skjuler annan relevant informasjon både i slitasjesonen og i grenselandet rundt denne. Delar av slitasjesonen kan også vere så mørk at den blir tolka som skugge. Ein ser også at himmelen (klasse 5) er tolka i same klasse som klasse 3 (ljosreflekterande vegetasjon) i etter-biletet. Dette har samanheng med stor mengde kvit myrull i terrenget og den kvite himmelen blir difor tolka som visna/reflekterande vegetasjon og ikkje himmel. Hadde dette vore ei viktig klasse så kunne ein nok ha funne alternative klassifiseringsmåtar for å hindre det samanfallet. Meir drøfting kjem nedanfor, men først resultat om slitasjeutviklinga:

Her får ein som sagt ikkje fram absolutte tal for tilstanden før og etter, men berre tal for relativ endring. Utrekninga viser at stiarealet (altså kjernearealet) er 9 % større i førbiletet enn i etterbiletet. Det ser altså ut til å skjedd ei tilgroing i løpet av dei to åra.

Vurdering

Korleis er dette mogleg og kor god er metoden? Analysen viser både det positive potensialet som ligg i metoden, og kva grenser og tolkingsproblem ein har. Det er fleire grunnar til at slitasjearealet er mindre ved andre gongs måling: Andre gongs måling (fotografering) vart gjort tidlegare i turistsesongen (10. juli) enn fyrste gongs måling (27. juli). Det er nemleg ikkje berre ei slitasjeutvikling frå år til år, men også i løpet av turist- og vekstsesongen. Dessutan finst det ei "slitasjeklasse 2" som er vanskeleg å få fram som ei eintydig ny fargeklasse på det manipulerte digital-fotoet. Dette er klassa for påverka og endra vegetasjon i ytterkant av stien der slitasjen (enno) ikkje har resultert i svart jord. Dersom fargen og intensiteten frå denne sonen skil seg klart frå annan vegetasjon så kan ein også få eit mål for dette arealet, men det var vanskeleg i dette tilfellet. Vistad & Holten (1999) drøftar problemet med å vurdere slitasjeutvikling i høve til sesong, årsklima og ulike vekstformer (t.d. gras og lyng) meir inngåande. Metodane 3 til 5 (nedanfor) er alternativ til digital-foto-metoden og der blir utviklinga av ulike slitasjeklasser drøfta vidare.

Når det gjeld slitasje langs stiar er normalt ikkje digital-foto-metoden heilt god. Det er fordi det er vanskeleg å få til fugleperspektivet, særleg på flat mark Poenget er at eit foto langs ein sti vil ha ein OK målestokk på motivet i framgrunnen, men ein får ein stadig mindre målestokk bakover i motivet (dvs. at stien i bakgrunnen blir stadig smalare på biletet, sjølv om han faktisk er like brei heile vegen). Di mindre målestokk på stien (med eventuell slitasje), di større feilkjelde vil ein få ved forsøk på måling av relativ slitasjeauke eller tilgroing. Dersom ein kan fotografere og overvake stiutsnitt som ligg i skråningar så kan ein kompensere litt for manglande fugleperspektiv (jfr. eksempelet vårt frå Atlanterhavsvegen). Vertikalprinsippet er altså alltid eit ideal, men ein kan kompensere ved å ortho-rektifisere fotoa vha. dataprogrammet. Men rektifisering vil også i seg sjølv redusere presisjonsgraden i analysen, difor bør ein manipulere biletet så lite som råd (dvs. at utgangspunktet bør vere så nær vertikalt som råd).

Mykje skugge på fotoet er problematisk fordi skuggen skjuler relevant informasjon om t.d. slitasjetilstanden (mørk skugge blir fort ei eiga arealklasse). Ljosforholda ved fotografering er altså viktig og idealet er ikkje sterk sol, men heller ljost og overskya ver. Dette er særleg viktig der det er fysiske objekt som kastar skugge (t.d. i eller inntil skog). Eit anna problem er at innslag av fysiske objekt (tre, steinar, maurtuver etc.) i framgrunnen på motivet kan gøyme delar slitasjeflata ein studerer. Dette problemet er større di meir skråfotografering ein er tvinga til - sjå drøftinga under metode 5.

Det er ingen problem med å la den forvaltningsansvarlege ha ansvar for fotograferinga av det aktuelle objektet/motivet, så lenge den fastlagde foto-prosedyren og presisjonen blir fylgd. Men når det gjeld analysen er det truleg ein fordel å sende den til eit stabilt og kompetent fagmiljø. Det har både med kostnad og kompetanse å gjere. Den programpakken som er brukt her kostar mellom 100.000 og 200.000 kroner - avhengig av kor mykje den er utbygd Det finst kurs som gjev opplæring i bruk av programvara, men det er truleg betre med eit nært samspel mellom ein kyndig forvaltningsansvarleg og ein som verkeleg kan programvara. Det er viktig for å leggje opp ein god fotoprosedyre. Det er også viktig med lokal kunnskap om lokaliteten og ei medveten vurdering av kva måleprosedyren skal gje svar på. Slik sett får ein fram eit relevant fargeklassesystem i analysen, eller ein får vurdert om det er relevante klasser som ikkje let seg identifisere på fotoet.

2. Fotogrammetri som overvakingsmetode

Fotogrammetri er ein metode for dokumentasjon av fysisk form og storleik som har bruksområde i mange målestokkar, frå landskapsfotografering frå fly til industriell mikrofotografering. Dei siste åra har det skjedd ei rask utvikling innan fotogrammetri i retning av rimelegare utstyr som er enkelt å bruke. I dag er det mogleg å gjere opptak av god kvalitet med vanlege handhaldne, digitale kamera. Dette opnar for ei forenkling av sjølve opptaksprosedyren for bruk av fotogrammetri som praktisk dokumentasjonsmetode - også utan fagekspertise til stades. Fotogrammetri skil seg fyrst og fremst frå vanleg digital fotografering ved at ein utviklar ein digital romleg modell av terrenget eller objektet, ved hjelp av stereofotografering, fastpunkt (i motivet) og nødvendig dataprogramvare. Ein kan altså måle endring i tre dimensjonar (rom), medan det digitale fotoet (slik det er skildra ovanfor) gjev informasjon om to dimensjonar (flate).

Innan kulturminnevernet er fotogrammetri ein internasjonalt respektert og mykje nytta metode for dokumentasjon, både av bygningar og arkeologiske kulturminne. Men det ser førebels ut til at fotogrammetri er lite prøvd som metode til å overvake endringar i den fysiske tilstanden til kulturminne over tid. I dette prosjektet har vi prøvd ut fotogrammetri som reiskap for periodisk overvaking av mekanisk slitasje på kulturminne som følgje av turisme. Undersøkinga vart utført som eit modellstudium i Lom stavkyrkje, ein av våre mest besøkte turistattraksjonar med omlag 50.000 besøkande kvart år. Institutt for geomatikk, NTNU, deltok i prosjektet med spesialkompetanse innan fotogrammetri. Utfordringa var å prøve ut fotogrammetri ved hjelp av rimeleg standardutstyr og forenkla måleprosedyrar som kan utførast av "ikkje-fotogrammetristar".

Som innleiing vart det utført eit laboratorieforsøk på ein "prøvedørstokk" for utprøving av utstyr og programvare. Erfaringane frå dette forsøket vart lagt til grunn for feltforsøket i Lom stavkyrkje. Her gjekk arbeidet ut på å gjere fotogrammetriske opptak av ein bygningsdel - ein dørstokk - med eit tidsintervall mellom, for å sjå om eventuell slitasje kunne avlesast. Det vart gjort to seriar med opptak, i august 2000 og september 2001.

Resultatet av feltarbeidet er seriar med digitale bilete av prøvefeltet teke på to forskjellige tidspunkt. På grunnlag av dette digitale resultatet kan fotogrammetriske dataprogram berekne slitasjen i definerte punkt som er avsett på dørstokken. Slitasjen kan presenterast grafisk i form av eit "slitasjekart", der kurvene (tilsvarande kotene på eit kart) viser stader på dørstokken som har ein bestemt slitasjeverdi (f. eks 1 mm). Over tid vil slitasjen kome fram som endringar i "kotene". Slitasjen vil også kunna framstillast numerisk.

Forsøket har vist at fotogrammetrisk slitasjeovervaking av verdifulle bygningar er teknisk mogleg. I forsøket vart det brukt ein dørstokk som prøvefelt, men metoden kan også nyttast på frittståande og vertikale bygningsdelar som søyler og benkevangar, på golv eller andre utsette område.

Feltarbeidet kan i dag gjennomførast forholdsvis raskt og økonomisk av ikkje-fotogrammetrisk personell. Innsamling av data for periodisk slitasjemåling kan med andre ord utførast av lokale forvaltarar. Men resultatet er avhengig av korleis ein gjer sjølve oppstillinga og gjennomfører opptaka. Særleg er dette viktig ved første gongs opptak. Dette kan ein lage nøyaktige instruksar for.

Med omsyn til analysen av materialet står det ennå ein del utviklingsarbeid igjen før metoden kan bli tilrådd i praksis. Programvaren som i dag er tilgjengeleg ved Institutt for geomatikk for slitasjeberekning, er enno noko arbeids- og tidkrevjande, da ein stor del av avmerking av punkter må gjerast manuelt. Programma er førebels for kompliserte for ikkje-fotogrammetristar, og forenklingar er derfor nødvendig om også analysearbeidet skal kunne utførast lokalt. Førebels er det mest realistiske å nytte et fagmiljø innan fotogrammetri til analysearbeidet.

Men forsøket har vist at fotogrammetri har utviklingspotensiale til å bli eit lokalt forankra, raskt og nøyaktig hjelpemiddel til å overvake verdifulle og utsette kulturminne og turistattraksjonar med omsyn til mekanisk slitasje.

3. Måling langs sti, med presise intervallmål på stibreidder for kvar 3. meter, eller kvart 3. steg

Langs ei turistløype på Sognefjellet gjorde vi forsøk med to ulike tilnærmingar ved måling av slitasje (stibreidder). Når ein ikkje teiknar ei fullstendig skisse av stien (sjå metode 4) så må ein gjere eit utval av slitasjemål. Desse skal gje ein indikasjon på kor omfattande slitasjen er og korleis den endrar seg over tid. Det utvalde stisegmentet (vel 60 meter langt) låg på ei flat grasslette og stibreidda varierte mykje, frå 2,5 meter til over 6 meter. Delvis arta stien seg som eitt breitt slitasjeband og delvis som to, tre, fire eller fem parallelle trakk.

Måleprosedyre a

Startpunktet vart definert (spiker, verbal skildring). Vi la ut eit 50 meters måleband om lag midt i stien. For kvar 3. meter målte vi kor brei sone dei to slitasjeklassane dekte, og kor mange parallelle "trakk" som fanst ved kvart målepunkt. Ved hjelp av meterstokk vart breidda på "stien" målt (i cm). Vi har definert to slitasjeklasser på stien:
1. Kjerneområdet med øydelagt eller manglande vegetasjon (råhumus og mineraljord).
2. Randområdet med påverka eller endra vegetasjon.
Omkring denne slitasjen er det "upåverka" eller tilnærma uendra vegetasjon.

Det endelege resultatet er i form av gjennomsnittleg breidde på kjerneslitasjen (klasse 1) og på klasse 1 og 2 til saman - sjå resultat og vurdering nedanfor.

Måleprosedyre b

Startpunktet er det same, men valet av målepunkt er forenkla ved at registratoren gjorde slitasjemåling for kvart 3. steg. Sjølve slitasjemålinga og klassesystemet er det same som ovanfor. Kor mykje raskare blir denne målinga, og kor mykje misser ein i presisjon?

Samla vurdering av a og b:

Same registrator prøvde ut båe metodar og gjennomførde både før og etterundersøkinga. Gjennomsnittleg tidsbruk (ved før- og etterundersøkinga) for den første metoden var 49 minutt og for den andre metoden 43 ½ minutt (ein person). Det å bruke måleband tek altså berre litt lenger tid enn å skritte. Men målebandet aukar presisjonsgraden mykje, i den forstand at ein måler slitasjen i tilnærma same punktet (sti-tverrsnittet) ved både før- og ettermålinga.

Det er stor forskjell i målt slitasjeauke for dei to metodane. Stegmetoden viste i dette tilfellet ein langt høgare prosentvis auke i kjernebreidde (23,2%) enn målebandmetoden (8,3%). Hovudgrunnen er sannsynlegvis den store variasjonen i slitasjebreidda (frå 2,5 til 6 m) langs den vel 60 meter lange stistrekninga. Det er difor viktig å repetere målingane i dei same målepunkta. Skrittlengde kan fort gje heilt andre målepunkt ved ettermålinga enn det målebandmetoden gjev, og dermed andre slitasjemål. Dersom stien hadde vore jambrei bortover, ville nok steg- eller meterintervall gjort liten skilnad.

4. Skisse av stisegment (m/ målband og meterstokk - planimetermål)

På eit par lokalitetar ved Atlanterhavsvegen laga vi ganske detaljerte skisser av slitasjen. Dette er ei "foredling" av metoden ovanfor som gjev langt betre presisjon. Her refererer vi til den eine lokaliteten, nemleg det same stisegmentet som også er analysert og presentert under gjennomgangen av digitale fotos (metode 1). Kan det digitale fotoet erstatte skissa som overvakingsmetode?

Eit nullpunkt blir definert og dokumentert (skjema, spiker, metalldetektor). Dette lettar gjennomføringa av presise gjentak ved seinare målingar. Frå nullpunktet blir det strekt eit måleband (t.d. 50 meter) i rett line omlag midt i stien. Eit sluttpunkt for målbandet og stisegmentet blir også definert; i prinsippet på same måte som startpunktet; eller som i eksemplet vårt: ein bergfast bolt som alt sto der.

På skissa blir målbandet teikna inn som den rette grunnlina som alle andre mål refererer seg til. For kvar meter (eller tettare) på grunnlina blir slitasjetilstanden målt (på tvers) ved hjelp av meterstokk. Poenget er å finne avstanden frå grunnlina til sonegrenser (overgang mellom slitasjeklasser) og til ytterkanten på stien. Vi nyttar dei same sonar eller slitasjeklasser som ovanfor (metode 3). Slik får vi fram hjelpemål som gjer oss i stand til å teikne ei fullstendig skisse av slitasjetilstanden og sonefordelinga langs det utvalde stisegmentet. Vi har valt målestokk 1:200 (1 cm på skissa er 2 m (200 cm) i terrenget). Dette må tilpassast situasjonen. Same prosedyren var fylgt både ved før- og ettermålinga.

Seinare (ved skrivebordet) nytta vi digitalt planimeter for å rekne ut arealet for dei to slitasjeklassene ved dei to tidspunkta.

Tidsforbruket er ein del lenger enn for metode 3: To personar brukt rundt 90 minutt på å lage skisse over stisegmentet på 36,2 meter. På den andre lokaliteten brukte to personar omlag 60 minutt på skissa av det 25 meters stisegmentet. Det ser altså ut til å gå omlag ½ time pr. 12 meter sti. Planimetermålinga tek også litt tid. Vi brukte omlag 25 minutt pr. skisse (inkludert tre målerepetisjonar som grunnlag for ein gjennomsnittsverdi).

Planimetermålet viser at kjernearealet har minka med 10,1 % på to år (jfr. resultatet frå metode 1), medan randområdet med endra vegetasjon har auka med heile 94,3 %. Totalarealet av stisegmentet har auka med 20,8 %.

Vurdering, og samanlikning med analyse av digitale fotos

Dette er ein ganske tidkrevjande metode, men også ein metode med god presisjon. Det usikre er det stadig tilbakevendande, nemleg den subjektive tolkinga (i felt) av grensa mellom dei tre slitasjeklassane (særleg mellom klasse 1 og 2). Her er det ganske tilfredstillande å vise til resultata frå analysen av dei to digitale bileta (metode 1) som viste at kjernearealet var 9 % større i førundersøkinga. Desse to utrekningane vart gjort uavhengig av kvarandre ved NINA (planimeter) og ved Institutt for geomatikk, NTNU (digitale fotos). Det skulle tyde på at tolkinga av grensesnittet mellom sone 1 og 2 viser i samsvar mellom "auga som tolk" og det digitale kameraet som "tolk".

Skisse-metoden får fram eit klart mål på omfanget av slitasjeklasse 2, ein sone som har auka svært mykje i løpet av dei to åra. Denne informasjonen kjem ikkje fram gjennom foto-metoden. Utan denne informasjonen får ein eit heilt feil bilete av slitasjeutviklinga. Poenget er at klasse 2 stadig er vegetasjonskledd (lyng er erstatta med grasaktige vekstar). Det er kombinasjonen av farge og intensitet på dei digitale bileta som avgjer om ein kan skilje denne vegetasjonen frå den upåverka vegetasjonen ikring og slik sett identifisere to ulike slitasjeklasser. Denne gongen lot det seg ikkje gjere (jfr. figurane 1 og 2).

5. Skisse av leirplass med definert senterpunkt (m/ måleliner i kompassrosa med 45° intervall - planimetermål)

Dette forskingsprosjektet har i liten grad teke for seg slitasje på leirplassar, men vi har fleire tidlegare prosjekt som fyrst og fremst har sett på ulike teknikkar for å vurdere og overvake leirplassar. Her har vi prøvd ut ein metode for leirplassovervaking fordi den utfyller andre (og enklare) metodar. Denne metoden er ein slag parallell til skissemetoden for stiovervaking (metode 4). Vi har studert ein leirplass på rasteplassen Liasanden langs riksveg 55 nedanfor Sognefjellet (i Lom kommune).

Figur 3: Skisse av leirplass på Liasanden (etter-måling)

På den aktuelle leirplassen definerer vi eit (vilkårleg) sentrum (eit nullpunkt) og slår i ein spiker (både for å halde målebandet og for å finne att same referansepunktet seinare). Ved hjelp av kompass trekkjer vi målesnora i dei åtte himmelretningane (N, NV, V osb.), altså ei kompassrose med 45° intervall. Vi brukte to måleband og strekte ut to motsette himmelretningar samstundes (N-S, NV-SA osb.). Denne "rosa" blir teikna inn på eit ruteark med ½ cm ruter (ev. millimeterpapir), og dei åtte linene (med cm-mål) ut frå nullpunktet utgjer referansen for å ei så korrekt skisse som råd av leirplassen i målestokk 1:100 (1 cm på kartet tilsvarar 1 m i terrenget) - sjå figur 3. Målestokken må sjølvsagt tilpassast storleiken på leirplassen i høve til praktisk storleik på skissearket. Vi opererte med dei same to slitasjeklasser (sonar) som for metodane ovanfor.

Mellom dei åtte linene blir grensene mellom dei ulike sonane teikna inn på frihand. Same prosedyren gjaldt ettermålinga. For å rekne ut arealet brukte vi digitalt planimeter. Figur 3 viser skissa av leirplassen frå ettermålinga.

Leirplassen vart også fotografert frå faste punkt ved både før- og ettermålinga. Spørsmålet var: Kan det digitale fotoet erstatte skissa som overvakingsmetode?

Vurdering og samanlikning med analysen av digitale fotos, samt drøfting mot alternative metodar
Det tok ein registrator knapt ¾ time å lage skissa av denne leirplassen (med eit areal i underkant av 30m2). Hadde leirplassen vore større måtte ein ha auka på med kompassliner eller måleliner (t.d. 16 liner med 22,5° mellomrom) for å kunna teikne grensene meir presist i ytterkant av plassen.

Kjernearealet på leirplassen har auka 29,7 % på to år, medan randområdet med endra vegetasjon har gått ned med 7,3 %. Totalarealet har auka med 17,8 %. Denne leirplassen har ei ganske fastlåst yttergrense pga. tre og steinar. Dette er nok med å forklare kvifor ikkje randområdet med påverka vegetasjon har auka parallelt med kjernearealet.

I dette tilfellet var ikkje digitalt foto eit godt overvakingsalternativ. Det er fleire grunnar til det: Ettermålinga vart gjort i solskin, noko som gav for sterke skuggar på biletet (sjå drøfting av metode 1). Buskar, tre, steinar og tuver (i framkant av biletet) skjulte for mykje av den slitasjeflata vi skulle studere. Det var dessutan vanskeleg å få tilstrekkeleg vertikal-perspektiv på fotograferinga.

Metoden gjev eit klart og påliteleg mål på endring i tilstanden. Men ein må sjølvsagt vurdere om metoden er for tidkrevjande. I eit stort overvakingsprogram med mange leirplassar er han nok det, men dersom programmet legg opp til å plukke ut visse leirplassar som særleg viktige "indikatorlokalitetar" så er metoden god og forsvarleg.

Kompassrose-metoden kan også ha andre utformingar. Marion (1991) har presentert to variantar som han kallar Den faste og Den variable Radial-Transekt-Metoden. Då er ikkje poenget å teikne ei naturalistisk skisse av leirplassen, men å få fram ei raskare og stilisert skisse av plassen. Enklast er Den Faste R-T Metoden der han brukar 16 liner i "kompassrosa", altså éi line ut frå sentrum for kvar 22,5 grader, og dermed dobbelt så mange måleliner som vi har brukt. På kvar av desse linene markerer ein overgangen frå klasse 1 til 2, og frå 2 til 3 (upåverka vegetasjon). Etterpå strekar ein opp den stiliserte leirplassen, og reknar ut arealet.

Meir avansert (og tidkrevjande) er Den Variable R-T Metoden. Der er det forma på leirplassen som bestemmer gradtalet (retninga) på dei målelinene ein vil bruke. Poenget er få presise avstandsmål frå sentrum til klassegrenser der sonegrensa eller yttergrensa på leirplassen har knekkpunkt eller svingar som det er viktig å få med på skissa. Her må ein notere kompassretninga på alle linene ein nyttar.

Det finst to "realistiske" alternativ til kompassrose- eller radial-transekt metoden. Den eine er foto og den andre er Geometrisk-Figur-Metoden. For denne leirplassen er det vanskeleg å bruke foto, av grunnar vi har nemnt ovanfor. Geometrisk-Figur-Metoden er ein av dei enklaste, raskaste og grovaste metodane vi har. Her er poenget å sjå om forma på leirplassen liknar på (ein eller kombinasjon av fleire) kjente geometriske figurar (firkant, trekant, sirkel etc.) og så måle dei storleikar (side, høgde, diameter) som ein treng for å rekne ut areal. Forma på leirplassen "styrer" om dette er ein ganske presis metode eller svært upresis. Oftast gjer denne metoden det vanskeleg å operere med to slitasjeklasser fordi slitasje sjeldan opptrer så stilisert eller systematisk. Metoden er godt eigna om ein vil innplassere leirplassen i eit definert "kondisjonsklasse-system" (t.d. Frissell 1978).

Dersom vi skal bruke Geometrisk-figur-metoden på denne leirplassen så må utgangspunktet bli at denne plassen har tilnærma form som eit rektangel. Då treng vi lengda på dei to sidene, samt eit standpunkt om kva vi skal måle: Kjernearealet eller yttergrensa på leirplassen? Sjølv når vi har ferdig teikna skisser, som her, så kan det vere vanskeleg å reindyrke (t.d. for alle leirplassar i eit overvakingsprogram) kjernearealet framfor totalarealet, eller omvendt. I dette tilfellet er det berre kjernearealet som liknar på ein kjent geometrisk figur (rektangel), og vi hentar ut dei strategiske måla for kjernearealet (jfr. figur 3):

• Før: 4,5 m x 3,7 m = 16,65 m2
• Etter: 5,3 m x 4,0 m = 21,20 m2

Dette gjev ein auke i kjernearealet på 27,3 %, noko som er ganske nært kjernemålet etter den meir presise skissemetoden (29,7%). Totalarealet er det derimot vanskeleg å få eit mål på med denne metoden, og det er difor vanskeleg å fange opp overgangen frå klasse 1 til 2. Dette har vi også "smerteleg" erfart tidlegare (Vistad et al. 1999). Dette gjer Geometrisk-figur-metoden lite eigna i eit systematisk overvakingsprogram.

Samla vurdering av overvakingsmetodar og av det integrerte natur-kultur perspektivet.

Det er uråd å tilrå éin overvakingsmetode som meir allmenngyldig og god enn andre. Det er nemleg eit poeng at metoden er tilpassa behovet og dessutan objektet eller lokaliteten som skal studerast. Sannsynlegvis er det også gunstig å kombinere ulike metodar for same lokaliteten, og særleg er det viktig å bruke ekstra tid ved oppstarten av eit overvakingsprogram og få utarbeidd ein detaljert dokumentasjon på tilstanden til attraksjonen / objektet / miljøet. Dette er nemleg referansen for alle seinare gjentak. Særleg er dette viktig om ein vel foto som dokumentasjon - både for analogt og digitalt foto. Denne vurderinga gjeld både for overvaking av kulturminne og terrengslitasje.

Metodar basert på digitale foto og fotogrammetri, er i stadig utvikling når det gjeld teknologi og programvare. Dette kjem truleg overvakinga til gode. Men det er viktig å poengtere dei krava som gjeld for sjølve fotoprosedyren, ma. kravet (eller idealet) om tilnærma vertikal fotografering. Eit godt fotogrunnlag (utsnitt, vinkel, ljosforhold mm) er ein føresetnad for ei vellykka overvaking. Alternativet er det kjente "Shit in, shit out". Men når det er sagt, så er det liten tvil om at det digitale fotoet brukt på rette måten og på lokalitetar der han er eigna, er eit godt overvakingsverktøy - også dette både i høve til kulturobjekt/-miljø, terrengslitasje og ikkje minst "mixed sites".

Fotogrammetri har synt seg å vere godt eigna for kvantitativ overvaking av volumendring på mikronivå, t.d. i høve til fysisk slitasje på konstruksjonar og materiale. Forsøket har synt at metoden ved hjelp av enkelt fotoutstyr og relativt enkle prosedyrar kan måle (romleg) endring ned mot 0,5 mm. Dette er nøyaktig nok til å periodisk følgje slitasjeutviklinga for verdifulle kulturobjekt. Som vi har drøfta (men ikkje prøvd ut her) kan fotogrammetri også brukast for overvakinga av stislitasje både på eit makronivå (flybilete) og mikronivå (t.d. 2x2m2).

Det er eit viktig poeng at båe dei to fotografiske overvakingsmetodane kan nytte same opptaksutstyr (same type kamera). Difor kan t.d. ein kommune velje ulike overvakingsmetodar for ulike lokalitetar, men arbeidet kan utførast av same personale og med same utstyr. For analyse av digitale foto (inkludert fotogrammetri) er ein for tida avhengig av kostbar programvare og spesialkompetanse.

For "scanning" av store kulturmiljø (bygningar i landskap, bymiljø, mange enkeltlokalitetar spreidd over eit større område) vil systematisk bruk av vanleg (analogt) foto vere ein opplagt metode. Foto har sin styrke i at det er ein rask, enkel metode med lite behov for spesialutstyr, der ein person kan samle store mengder data i løpet av kort tid. For bygde miljø vil kronologiske seriar med foto av same lokalitet gje direkte visuell informasjon om utviklinga.

For overvaking av terrengslitasje (både stiar, leirplassar og andre typar lokalitetar) vil slik kvalitativ bruk av foto vere ein dårleg metode, fordi auga ikkje er ein god nok analysereiskap for vurdere slik gradvis miljøendring. Terrengslitasje bør også berre unntaksvis overvakast med digitale fotos. Det er ma. fordi lokalitetane vanskeleg let seg fotografere i (tilnærma) fugleperspektiv. Bruk av kondisjonsklasser er også ueigna i systematisk overvaking. Det som då står att er å bruke (ein eller helst fleire) kvantitative måleindikatorar. Ved oppstart av eit overvakingsprogram bør ein (som sagt) vere særleg omhyggeleg med ei detaljert kartlegging av tilstanden. Seinare kan ein så velje enklare (men eintydige) indikatorar på utviklinga og så supplere med meir fullstendig kartlegging når indikatoren tilseier det.

Fotometoden kan vere veleigna for å integrere natur- og kulturperspektivet på såkalla mixed sites, fordi den ikkje "sorterer" i motivet. Men skal metoden fungere integrerande så må den også brukast bevisst integrerande av forvaltninga og fotografen. Dette har ma. med utsnitt og fotovinkel å gjere, og kva som i utgangspunktet blir dokumentert inn for overvaking. Det er også viktig for den forvaltningsansvarlege (den som har ansvar for overvakinga) å leggje inn eit brukar- eller opplevingsperspektiv. Det treng ikkje nødvendigvis vere identisk med eit fagleg verneperspektiv.

Til slutt vil vi poengtere at overvaking har liten eigenverdi. Overvaking blir fyrst viktig og interessant når det blir sett i samanheng med vernemål og/eller opplevingskvalitetar som igjen er med som grunnlag for å definere grenser for akseptable endringar. Vi vil ikkje påstå at miljøproblema (slitasje mm) frå reiselivet er spesielt store, men det finst lokalitetar og objekt som etterkvart bør få ei tettare oppfølging med definering av tolegrenser, overvakingsprogram og vurdering av tiltak.

Litteratur

Brænne, J., Drange, T. og Aanensen, H-O. 1992. Gamle trehus. Oslo: Universitetsforlaget

Cole, D. N. 1989. Wilderness Campsite Monitoring Methods: A Sourcebook.
- GTR INT-259, Intermountain Research Station, Forest Service, Ogden, Utah, USA.

Cole, D. N. 1983. Assessing and Monitoring Backcountry Trail Conditions. Research Paper INT-303, Intermountain Forest and Range Exp. Station, Forest Service, Ogden, Utah, USA

Emmelin, L. & Vistad, O. I. 1993. Bruksrelaterade Indikatorer på Fysisk Miljökvalitet. Registreringar och Analys av Slitage, Nedskräpning och Avfall, Stigars och Lägerplatsers Tillstånd i Femundsmarka, Rogen och Långfjället. Preliminär seminarieutgåva. - Nordplan / NINA, Stockholm/Lillehammer.

Frissell, S. S. 1978. Judging Recreation Impacts on Wilderness Campsites. - Journal of Forestry 76/8

Grytli, E. R. & Vistad, O. I. (in prep.) The Experts and the Customers. A Study Among Managers and Tourists Concerning Experience and Management of Cultural Heritage Objects. Journal of Tourism Research?

Hammitt, W. E. & Cole, D. N. 1998. Wildland Recreation. Ecology and Management. 2nd Ed. New York: John Wiley & Sons.

ICOMOS: Operational Guideling for World Heritage sites. http://whc.unesco.org/opgutoc.htm#debut

Kværner, J. & Warner, W. S. 2001. Kan fragmentering av naturområder og terrengslitasje overvåkes på en enkel mate ved flyfotografering? I: Vorkinn, M. & Hjelle, A. M. Aa. (red.) Friluftsliv. Delrapport 2 fra forskningsprogrammet Bruk og forvaltning av utmark. Området for Miljø og utvikling. Oslo: Norges Forskningsråd

Marion, J. L. 1991. Developing a Natural Resource Inventory and Monitoring Program for Visitor Impacts on Recreation Sites: A Procedural Manual. - Natural Resources Report NPS/NRVT/NRR-91/06. - US Dept. of Interior - National Park Service, Denver, Colorado.

Nordisk Ministerråd 1995. Nordens Natur. Forutsetninger og prinsipper for nordisk naturforvaltning.

St.meld.nr. 24 (2000-2001) Regjeringens miljøvernpolitikk og rikets miljøtilstand. Miljøverndepartementet.

Sysselmannen på Svalbard 1999. Overvåkning av kulturmiljø på Svalbard. Målsetting, metode, lokaliteter og overvåkning. Rapport nr. 3. Longyearbyen.

Vistad, O. I. 2003 (akseptert). Experience and Management of Recreational Impact on the ground - A Study Among Visitors and Managers. Journal for Nature Conservation

Vistad, O. I. 1995. I skogen og i skolten. Ein analyse av friluftsliv, miljøoppleving, påverknad og forvaltning i Femundsmarka, med jamføringar til Rogen og Långfjället.
- Dr. Polit Avhandling, Geografisk Institutt, Universitetet i Trondheim.

Vistad, O. I. & Holten, J. I. 1999. Slitasje ved rasteplasser. Bruk og overvåkning av rasteplasser over Sognefjellet. Oslo: Statens Vegvesen.

Vistad, O. I., Kaltenborn, B. P. & Andersen, O. 1999. Slitasje i verne - og friluftsområde. Om indikatorar og overvaking, trivsel og tolegrenser. Rapport nr. 02, Lillehammer: Østlandsforskning.

Vistad, O.I. & Kaltenborn, B.P. 1997. Plan for overvaking av miljøpåverknad på Svalbard, forårsaka av friluftsliv og turisme. - ØF-rapport nr. 14.

Wallsten. P. 1988. Rekreation i Rogen - tillämpning av en planeringsmetod för friluftsliv. - KOMMIT-rapport 1988:2, AVH, Universitetet i Trondheim.

Warner, W. S. & Kværner, J. 1998. Measuring trail erosion with a 35 mm camera. Mountain Research and Development 18/3: 273-280.