Kautokeino - det konkrete utgangspunktet

I folketal er Kautokeino ein liten kommune, rundt 3000 innbyggjarar, men stor i areal med innpå 10000 km2. Staten, gjennom føretaket Statskog SF, står som grunneigar for over 95 % av dette arealet.

Folkesetnaden er ung. Ved tusenårsskiftet var 62 % av innbyggjarane i kommunen under 40 år, og dette var faktisk "forgubbing" i høve til ti år tidlegare, då det tilsvarande talet var 68 %. Landsgjennomsnittet for denne aldersgruppa ved tusenårsskiftet var på vel 54 % (Kilde: SSB).

Kautokeino er eit næringsblanda samfunn, med ein stor del offentlege arbeidsplassar innanfor utdanning på ulike nivå, frå grunnskule til vidaregåande skule og høgskule med hovudvekt på samisk lærarutdanning. Vidare finst ei rekkje arbeidsplassar innan forsking og administrasjon, i tillegg til eit fast teater. Slik har Kautokeino innslag av yrkesgrupper som er heller uvanlege i ein kommune på denne storleiken.

Det som likevel kjenneteiknar kommunen, er det store innslaget av reindrift. Heile 19 % av folkesetnaden høyrer til primærnæringane, som i praksis betyr reindrift i denne samanhangen. Landsgjennomsnittet for gruppa som høyrer til innan primærnæringane er på 4 %. Reindrifta er altså viktig som inntektskjelde, men kanskje vel så viktig som kulturberar. Begge delar er avgjerande i den lokale arealforvaltinga. Men også andre næringstilpassingar, som til dømes utmarksnæringar som jakt, fiske og handverk blir sedde på som viktige samiske kulturberarar, noko som gjev eit signal om at omgrepet samisk ikkje er eintydig i plansamanhang.

Arbeidsløysa har i den siste tiårsperioden vore høg, over ti prosent, til tider opp mot det doble.
Det er særleg menn mellom 30 og 55 år med låg utdanning som er å finna i denne gruppa. Kvinnene i Kautokeino, som er i mindretal her som i mange bygdekommunar, er meir aktive på arbeidsmarknaden, aktive når det gjeld å ta utdanning - og også leiande når det gjeld inntekt. Gjennomsnittleg inntekt for kvinner i Kautokeino ligg om lag på landsgjennomsnittet for kvinner, medan mennene i Kautokeino tener dårlegare enn kvinnene lokalt (ca kr. 10 000,-mindre) og har dermed ei inntekt som tilsvarar halvdelen av landsgjennomsnittet for menn (www.ssb.bruttoinntekt).
Byggeaktiviteten i store delar av 1990-talet var høg med mellom 25 og 50 nye husvære årleg heilt fram til 1998, då byggeaktiviteten brått minka til sju hus i året.

Den store utbygginga av bustadhus kan dels forklarast med ein ung folkesetnad, dels med eit visst etterslep i bustadbygginga. I tillegg ligg ein del av forklaringa i den lokale butradisjonen og dei særlege vanskane med bustadreising i heile etterkrigstida, noko som gav seg det utslaget at Kautokeino enno på 1980-talet hadde innslag av det Husbanken kallar "trangboddhet." Flytting frå overfylte fleirgenerasjonshus til større einebustader var ein del av årsakene til den store utbygginga også på 1990-talet. At kommunen stilte med god tilgang på byggeklare tomter i heile perioden, styrkte denne tendensen.

Den høge byggeaktiviteten skilde kommunen frå dei fleste andre kommunane i Finnmark. Kautokeino opplevde vekst ikkje berre i bustadbygginga, men også i folketalet på store delar av 1990-talet. Denne veksten flata ut på slutten av tiåret. Dei siste åra har kommunen opplevd ein svak nedgang i folketalet. Bustadbygginga har også vore lågare, med fire-fem hus ferdigstilte hus årleg.
Eit anna viktig trekk ved Kautokeino er den sterke stillinga tradisjonen har som styringsinstrument, som grunngjeving og som utgangspunkt for mange, anten det gjeld diskusjonar om tomteutforming, tilgang på vidda, namneskikk eller heilt andre saker. I samband med arealplanlegging og husbygging kan den lokale tradisjonen knytast til den nære nomadiske livsforma, den korte trehustradisjonen og den utstrekte bruken av utmark og vidde. På den andre side kan det sterke statlege engasjementet innan planlegging og bustadreising i heile etterkrigstida i Kautokeino forklara delar av det lokale handlingsmønsteret også på 1990-talet.

Men tradisjonen står ikkje åleine. Parallelt med denne spelar det moderne ei like så viktig rolle. Eit kjenneteikn ved Kautokeino er det praktiske haldninga folk møter nyvinningar med. Kan det nye brukast og tilpassast det tradisjonelle, vert det teke i bruk, omforma og gjort til noko eige som fungerer der det skal. Slik blir nye tankar og nye ting ikkje noko skremmande, men noko som blir prøvd ut i praksis. Både tradisjon og modernitet formar altså samfunnet og pregar diskusjonane om arealforvaltinga.

Arealplanlegging på vidda

Kva var så dei viktigaste arealplanoppgåvene i denne store viddekommunen med veksande folketal på 1990-talet? Det kan kort oppsummerast i dette:

• Å trekkja klare grenser mellom bygd og beiteland, eller det som i planleggjarspråket blir kalla byggeområde og landbruk-, natur- og friluftsformål (LNF-område)
• Å sikra arealgrunnlag for den viktigaste næringa i bygda: reindriftsnæringa - i diskusjon med andre interesser på vidda
• Å leggja til rette for variert bustadbygging for ein ung folkesetnad

Desse arealavklaringane vart gjorde gjennom dei vanlege plantypane som er heimla i plan- og bygningslova. Den første arealdelen som omfatta heile kommunen, vart godkjend i 1992, kommunedelplanen for bygda Kautokeino året etter. Seinare kom kommunedelplanen for bygda Máze, deretter ei rekkje regulerings- og bebyggelsesplanar, hovudsakleg i bygda Kautokeino, før rullering av arealdelen som starta seinhaustes 1998 og strekte seg fram til 2000 - og som enno ikkje formelt sett er godkjend.

Ulike former for medverknad med dei planane vart laga for, bygdefolket, vart prøvde utan å lykkast heilt. Samspelet mellom planleggjarane, både på det administrative og politiske nivået, og bygdefolket bar meir preg av einvegskommunikasjon enn av reell medverknad.

Siktemålet med arealplanarbeidet

Kommunen sitt uttrykte siktemål med arealplanarbeidet er formulert i dei ulike planane og diskutert i samband med den politiske handsaminga av desse. I store trekk er dette ei oppfølging og konkretisering av dei generelle og overordna målformuleringane som ligg til grunn for sentrale lover og regelverk. Men tilpassing til den lokale situasjonen finst. Mellom anna ber dei uttrykte målsetjingane for planarbeidet preg av at det er heller nytt i kommunen at arealdelen skal vera eit politisk styringsverktøy.

Dei konkrete målsetjingane omfatta mellom anna sikring av dei store naturområda og sikring av viktige næringar. Når det galdt viktige lokale næringar var reindriftsnæringa med sin store arealbruk i ei særstilling. Vidare vart det i målsetjingane uttrykt eit ynskje om å styrkja bustadreisinga. Desse målsetjingane viser alle eit nøkternt og konkret utgangspunkt, og dei var såleis til ein viss grad mulege å få gjennomført.

Til grunn for heile arealplanarbeidet låg ei tru på planlegging som politisk reiskap i utviklinga av lokalsamfunnet. Samstundes låg det, særleg frå administrasjonen si side, nedfelt ei forventing om ei konsekvent og prinsipiell haldning frå dei som skulle handheva planane i praksis, altså frå det lokale politiske nivået.

Det lokale forvaltingsgrunnlaget

Kommunestyret er den øvste planstyresmakta lokalt og er gjennom plan- og bygningslova gjeve ei vid fullmakt til å disponera over areal og ressursar i eigen kommune. I Kautokeino er kommunestyret sett saman av 19 representantar utan noka politisk gruppering med eit klart fleirtal. Frå 1996 til 1999 var til dømes 11 parti eller politiske samanslutningar representerte i kommunestyret, den neste fireårsperioden var dette talet minka til ni. Av dette var fem lokale avdelingar av landsomfattande politiske parti, medan resten utgjorde grupperingar som hadde rot i lokal kultur og næringstilpassing. Det seier seg sjølv at dette gav ein fleirtalskoalisjon med eit uklart politisk innhald.

Viktige skiljeliner skriv seg heller ikkje frå kva parti den enkelte tilhøyrer, men heller frå kor dei aktuelle politikarane plasserer seg i høve til reindrift eller fastbuande (dálonat). Skilje mellom desse to gruppene går historisk sett på næringstilknyting, dels på tilknyting til slekt.

Lokal næring og sektorstyresmakt

Reindrift har tradisjonelt vore den største næringa i Kautokeino, den har hatt styrke og status lokalt, og utover vore den næringstilpassinga som klarast har stått som symbol for det samiske. Også i dag blir reindrifta trekt fram som ein viktig kulturberar. Dei siste 10-15 åra har denne næringa i Kautokeino vore på vikande front, særleg dersom ein definerer reindrift som dei som er knytte til næringa i form av fullt arbeid og einaste inntekt. Men omgrepet tilknyting femnar langt vidare enn dette, og signaliserer ei kulturell tilknyting som enno i dag er sterk og såleis har mykje å seia også for offentleg forvalting og for den lokalpolitiske kvardagen i Kautokeino.

Gjennom at reindrifta er definert som ei næring, sikra gjennom særlov, har den oppnådd tilgang til og sikring av eigne interesser på vidda i eit omfang som den andre lokale næringstilpassinga, utmarksnæringa, ikkje har. Lov om reindrift sikrar beitegrunnlaget, anna bruksareal og rett til ferdsel på vidda - også motorisert ferdsel. Dei som arbeider innan reindriftsnæringa er ikkje avhengige av å følgja dei merka løypene som er opne for skutertrafikk. Dei er heller ikkje avhengige av å søkja dispensasjon, men kan kjøra fritt der drifta gjer det nødvendig. Sist, men ikkje minst - reindrifta er ein viktig høyringspart i alt planarbeid innanfor deira område. Som sektorstyresmakt har reindrifta også rett til å fremja motsegner i arealplansaker.
Lokalt i Kautokeino er reindrifta representert i kommunestyret og andre politiske råd og utval gjennom den politiske grupperinga Guovdageainnu Johtisápmela??aid Listu, Kautokeino flyttsameliste. I fleire periodar tidlegare var to reindriftslister representerte i kommunestyret. Flyttsamelista er ikkje representert i koalisjonen som har fleirtalet i Kautokeino kommunestyre i dag.
Reindrifta er såleis på ei og same tid den viktigaste næringsvegen i kommunen, den klaraste kulturberaren, ei sterk sektorstyresmakt og eit politisk parti.

Lokal næringsinteresse utan sikring i lovverket

For den andre lokale grupperinga, dálonat, stiller det seg annleis. Tradisjonelt har dei såkalla fastbuande i Kautokeino levd av ulike næringskombinasjonar. Hausting frå utmark som molteplukking , fiske og jakt har vore eit vesentleg tilskot til det samla innkommet i familien. Aktiv bruk av vidda har slik skapt tett tilknyting til denne. Det er også denne tilknytinga som er opphavet til omgrepet kulturbasert hausting. Omgrepet har vunne innpass i løpet av dei siste 10-15 åra og har vist seg føremålstenleg både i lokale politiske diskusjonar og diskusjonar med overordna styresmakter om rett til tilgang og bruk av vidda. Omgrepet kulturbasert hausting blir i Kautokeino brukt om hausting av utmarksprodukt som sik og røye, bær, and, rype og elg og ved, lav og anna innhausting. Innhaustinga går føre seg store delar av året, og utgjer for enkelte familiar eit viktig tilskot til hushaldet. For andre derimot har det meir preg av tradisjonelt friluftsliv, tilskotet til familieøkonomien har mindre å seia. Sams for dei fleste er den sterke tilknytinga til vidda og til område dei ferdast i som born.

Med auka press på vidda, med oppretting av løyper for motorisert ferdsel og med reindrifta si mulighet for å stengja løyper i tider av året opplever mange som definerer seg som fastbuande som om dei er blitt stengde ute frå hevdvunne rettar på vidda. Enkelte av desse har organisert seg i den politiske grupperinga Guovdageainnu Dáloniid Searvi eller Kautokeino fastbuandes forretning, og talar denne gruppa si sak i kommunestyret og på Sametinget.

Det handlar om rett til å ferdast på og hausta av vidda, ein rett som særleg blir aktualisert i samband med motorisert ferdsel - ei sak som på mange måtar har blitt ståande som eit symbol for dei fastbuande sin rett til gamle bruksområde på vidda. Den lokale politiske motsetnaden handlar likevel om meir enn motorferdsel. Det handlar om rett til gamle, hevdvunne område, det handlar om å bli sett på som likeverdig med den andre store brukaren av vidda, reindriftsnæringa. Så handlar det også om ny teknologi, om betre økonomi og dårlegare tid, og gjerne også eit anna syn på naturen enn før.

Å ta i bruk språket i politisk samanhang, slik dálonat har gjort i samband med omgrepet kulturbasert hausting, har vist seg som eit effektivt våpen i kampen om tilgang til vidda. Kulturbasert hausting er ei viktig årsak til motorferdsel på dei opne løypene på vidda både på sommars- og vinterstid. Det blir også sett på som særleg grunn for å dispensera i høve til motorferdsel, både når det gjeld skutertrafikk og kjøring med 4-hjuling på berr mark. I praksis utløyser dette omgrepet mange hundre dispensasjonar for motorferdsel årleg.

Fleirtalet i kommunestyret i Kautokeino var i siste valperiode (1999-2003) sett saman av ein koalisjon der Guovdageainnu Dáloniid Searvi hadde ei sentral stilling. Grupperinga er også representert i det nye kommunestyret. Men dálonat har inga lov som sikrar deira rettar, dei kan uttala seg i arealplansaker, men har ingen rett til å fremja motsegner, og dei er heller ingen fast høyringspart i enkeltsaker. I sist kommunestyreperiode (1999-2003) hadde dálonat likevel ei sterk stilling i forvalting av utmarka i kommunen som medlem i koalisjonen som sat i posisjon både i kommunestyret, formannskapet og det politiske organet som først og fremst forvalta utmarkssaker: utmarksstyret.

Plan og praksis

Arealplanar i praktisk bruk er forvalting av grunn og ressursar i kommunen. Samstundes kan den praktiske bruken av planane lesast som ei evaluering av dei same planane. Raskare enn noka ekstern evaluering fortel planen i bruk om den er eit godt svar på dei problemstillingane den skulle løysa. Kva fortel så dei daglege erfaringane frå Kautokeino om det kommunale arealplanarbeidet det siste tiåret?

Hovudtrekka ligg fast

Ein gjennomgang av arealplanane frå det siste tiåret fortel at hovudtrekka i dei vedtekne planane, og dermed i den kommunale arealforvaltinga ligg fast. Dei mange dispensasjonane har ikkje i vesentleg grad endra det. Til dømes har den store bustadbygginga i denne perioden skjedd som føresett i planane. Tilgang på godkjende planar har vidare ført til enklare sakshandsaming, og letta byggesakene både for kommunen og for dei private utbyggjarane. Arealplanen har vidare i hovudsak sikra grensene mellom utbyggings-områda og vidda, noko som igjen har skapt tryggare rammer for reindrifta

Reindrifta og den sterke tilknytinga til vidda og utmarka, saman med tette familieband har lagt klare føringar for utviklinga av busetnadsmønsteret og forming av bustaden i Kautokeino. Bygda Kautokeino har ein spreidd busetnad. Som øyar i eit ope landskap ligg husklyngjene med store grøntområde rundt seg. Denne spreidde karakteren med mykje fellesareal mellom dei private tomtene gjev rom for eit anna viktig tilhøve: enkel tilgjenge med motorkjøretøy frå dei ulike tomtene til vidda.

Dette er dei overordna trekka, trekk som gjer at planlegginga framstår på den eine sida som i strid med overordna signal, på den andre sida som tilpassa lokale tilhøve. Slik kan planlegginga lesast som meiningsfull og vellukka, sett frå det kommunale, administrative nivået, til dels også frå politikarane si side. For den enkelte tomtesøkjaren eller tiltakshavaren si side kan bilete ha tedd seg annleis. Dei mange dispensasjonssøknadene i samband med bustadbygging på 1990-talet kan tyda på det.

Dispensasjonar og endringar

Overordna planstyresmakter som fylkeskommunen, miljøvernavdelinga hjå fylkesmannen og statens vegvesen er alle viktige samarbeidspartnerar i den kommunale arealplanlegginga. Fleire gonger i løpet av 1990-talet kom desse partane med melding til Kautokeino kommune om misnøye med kommunen si handtering av eigne godkjende arealplanar. Kommunen brukte ikkje arealdelen som eit aktivt styringsreiskap, men dispenserte i så stort omfang at sektorstyresmaktene stilte spørsmål om ikkje dette var alvorlege brot med intensjonane i kommunen sitt eige planarbeid.
To ulike typar dispensasjonssøknader kan gje innblikk i den lokale praksisen i samband med arealforvalting. Den første typen gjeld dispensasjon frå vedtekne arealplanar og omfattar i hovudsak søknader om bygging utanfor regulerte område.

Den andre gruppa av dispensasjonssøknader gjeld bruk av og tilgang til vidda, eller LNF-områda. . Desse dispensasjonane gjeld søknader om bygging av hytter eller gammer i desse områda. Utfallet av dispensasjonssøknadene blir dels avgjort ut frå gjeldande arealplanar, dels ut frå grunneigarens, Statskog SF, sin bruk av jordsalslova . Slike søknader var det likevel få av - dei aller fleste dispensasjonssakene på vidda galdt søknader om løyve til motorisert ferdsel langs ferdavegar og trakk der slik ferdsel ikkje er tillate etter særlov.

Motorisert ferdsel i utmark blir ikkje forvalta etter plan- og bygningslova, men etter eiga særlov, Lov om motorisert ferdsel i utmark og vassdrag. Eg vel likevel å diskutera motorferdsel ut frå eit arealforvaltingsperspektiv. Det gjer eg fordi denne ferdselen faktisk har mykje å seia for bruk og vern av vidda, noko kommunen opplever i daglege forvaltingssaker, og, som det statlege forsøket om motorferdsel som Kautokeino er med på, også understrekar.

Lokale problemstillingar og lokalt verdigrunnlag

Desse to områda som har utløyst dei mange dispensasjonssøknadene er samstundes område der det lokale verdigrunnlaget sterkast kjem til uttrykk i arealforvaltinga. Eller sagt på ein annan måte: lokalt i Kautokeino dreia dette seg om sentrale problemstillingar som ikkje var godt nok ivaretekne i kommunen sine arealplanar.

Eit tilpassa busetnadsmønster og ein bustad heime hjå mor

I perioden frå den første arealdelen vart godkjend i slutten av 1992 og fem år framover gav kommunen dispensasjon i rundt rekna 100 enkeltsaker. Desse søknadene galdt i store trekk bustadbygging utanfor regulerte område, i tillegg til enkelte søknader om hytte- og gammebygging. Fylkeskommunen reagerte på dette store talet, og viste til at kommunen med ein slik praksis braut med føresetnaden i den godkjende planen og førte ei lite forutseibar planlegging. Den sterke vektlegginga på private omsyn førte til tilsvarande lite omsyn til ålmenta sine krav.

Ein del av bakgrunnen for dei mange søknadene i samband med bustadbygging i Kautokeino det siste tiåret er eit ynskje om å byggja i tilknyting til slekta - og gjerne også ei viss frykt for at andre, framande, skal busetja seg i "familien sitt område". Ei undersøking av busetnadsmønsteret i Kautokeino på 1990-talet konkluderer med at storparten av dei som bygde hus ynskte å byggja slik (Skålnes 2003). Å byggja på familietunet var å busetja seg i eit kjent og trygt miljø, det var praktisk i høve til arbeid, til å få hjelp og gje hjelp, det gav gode oppvekstvilkår for borna og ein trygg alderdom for besteforeldra og, ikkje minst, det var ein buplass som sikra gode naboar. Dette var også eit busetnadsmønster som var kjent og svært utbreidt i bygda, anten det vart kalla siida eller tradisjonell samisk busetnadsmåte.

Tomtestorleiken var eit anna vesentleg punkt. Tomtene skulle vera store, frå 1,5 dekar og opp mot 3-4 dekar, avhengig av næringstilknyting. Tilknyting til reindrift eller til andre næringar der det var naturleg å kombinera bu- og arbeidsplass, utløyste større tomter enn det som vart rekna som standard. Desse tilpassingane skjedde gjennom vedtekne planar eller i form av dispensasjonar. Over halvparten av arealet som vart lagt til rette for bustadtomter på 1990-talet, var såleis ulike former for tilpassa tomter.

Enkel tilgang på vidda var viktig for alle. Dette var med og prega busetnadsmønsteret. Store, opne korridorar frå sentrum av bygda og ut til vidda var ein del av dette mønsteret.

Kva førte så denne planlegginga til? Kva krefter vart styrkte og kva vart svekte i denne tilpassinga?
For det første, den sterke tilpassinga til lokale tilhøve heldt oppe og styrkte det tradisjonelle busetnadsmønsteret med utgangspunkt i slektsgrupper. Busetnadsmønsteret bygde opp om og heldt vedlike lokal tradisjon, samstundes som det skapte eit trygt sosialt miljø i bygda.

Ulempene med eit slikt busetnadsmønster var at det, i alle fall på kort sikt, var arealkrevjande og dyrt for kommunen å byggja ut. I tillegg var det eit mønster som var basert på bilen som framkomstmiddel. Store avstandar i bygda førte til eit bilbasert samfunn med stadig aukande trafikk.
Statens vegvesen var ei av sektorstyresmaktene som peika på denne ulempa. Både vegvesenet, fylkeskommunen og miljøvernavdelinga hos fylkesmannen viste i tillegg til at ålmenne interesser vart svekte ved denne utbyggingsforma. Når kommunen dispenserte i stor stil og strekte busetnadsmønsteret i alle retningar, tok dei i liten grad omsyn til trafikkmønsteret eller til å setja ei klar grense mellom utbyggingsområde og grøne område.

For innflyttarar, anten dei kom frå nært eller fjernt, kunne det sterke slektsmønsteret til tider verka ekskluderande og i praksis føra til at delar av dei regulerte bustadfelta vart einaste valet for denne gruppa.

Motorferdsel og kulturbasert hausting

Kommunen sin praksis med å tøya lov om motorferdsel vel langt vart gjort ut frå lokale omsyn. Lokalt i Kautokeino eksisterer det ei sterk haldning som seier at alle innbyggjarane i kommunen , uansett tilknyting til reindrifta, skal ha rett til å ferdast på vidda. Denne retten inneber rett til motorisert ferdsel - å ferdast på vidda blir lokalt i Kautokeino gjerne framstilt som å ferdast med motorkjøretøy.

Kven var det så som skulle takast omsyn til, og kva lokale interesser var det som tente på dette?
Storparten av dispensasjonane vart gjorde med bakgrunn i kulturbasert hausting. Den lokale praksisen med å gje løyve til motorferdsel utanom dei faste løypene sikra at flest muleg av bygdefolket fekk dra til "sine" område, og slik delvis kunna føra vidare tradisjonen frå barndommen i ein travel kvardag som ikkje gav rom for vekeslange turar på vidda. Med motorkjøretøy og ei romsleg haldning frå dei som forvalta politikken kunne dette la seg gjera.

Dispensasjonssøknaden, både for snøskuter, men særleg for 4-hjuling, viser ei sterk overvekt av mannlege søkjarar. Observasjonar frå vidda tyder på det same. Det er altså vaksne menn på fiske- og bærtur, på elgjakt og snarefangst som først og fremst dreg nytte av den enkle tilgangen til vidda. Slik kan dei kombinera det beste frå det tradisjonelle livet på vidda med det moderne - som også har klåre innslag av friluftsliv og leik med hestekreftene.
Men kvinner og born er ikkje heilt borte frå livet på vidda. Motorkjøretøy blir mange gonger brukte som argument for og forklaring på dei mange haustingsturane med rasting og bålbrenning ved breidda av det gode fiskevatnet. Slik sikrar motorferdselen fine naturopplevingar på vidda for heile familien.

Det store innslaget av motorisert ferdsel på vidda, som også omfattar kjøring etter opne løyper, er likevel ikkje berre til føremon for korkje lokale eller sentrale interesser. På same tid som dispensasjonskjøring for å hausta i "familien sine eigne område" av enkelte blir sett på som noko som styrkjer tradisjonell bruk av vidda, ser andre at motorisert ferdsel gjer det motsette. Den enkle tilgangen til vidda gjer at kven som helst kan dra kor som helst og hausta - og gjer det. Respekten for tradisjon og hevdvunne rettar til haustingsområde blir slik brotne ned, og gjer at stadig fleire må dra stadig lengre, - til nye vatn som ikkje er "utfiska" og nye leirplassar som ikkje er "oppbrukte".
Reindriftsnæringa er dei som lokalt protesterer sterkast på den sterke auken i motorferdsel på vidda. Det er først og fremst kommunen si romslege haldning til å gje dispensasjonar til kjøring på berr mark som vekkjer protestar. Kjøring på eit sårbart beiteland øydelegg for ei næring som frå før er pressa frå mange kantar. Reindriftsnæringa ser heller ikkje kulturbasert hausting som næring, men som ein friluftsaktivitet for folk i fast arbeid. Argumentasjonen lokalt er såleis ein diskusjon om livsform og rettar knytte til det.

Sentrale styresmakter, med fylkesmannen sin miljøvernavdeling i spissen reagerer sterkt på Kautokeino kommune si liberale haldning til motorferdsel på vidda. Det same gjer Norges naturvernforbund. Begge partar er uroa over kva følgjer denne praksisen har for naturgrunnlaget, for faunaen og for muligheten til framleis å kunna oppleva område utan nemnande inngrep på vidda. Kommunen sin praksis kan heilt klart gje grunn til ei slik uro. Men samstundes er mangelen på dokumentasjon og registrering av tilstanden eit alvorleg hinder for å forma ein berekraftig politikk for forvalting av vidda.

Ulike styringsprinsipp - plan og omvegar

Med tanke på dei mange dispensasjonane frå vedtekne planar er det er lett å oppsummera arealplanarbeidet i Kautokeino som mindre vellukka, både med tanke på prosessen, på det ferdige produktet - og ikkje minst på forvaltinga av planprodukta. Men dette er berre halve sanninga. Sjølv om mykje mislukkast, kan kommunen sitt planarbeid også oppsummerast som vellukka - innanfor dei rammene planarbeidet går føre seg. Eg skal prøva å forklara kva eg meiner med dette. For det første: Ein viktig føresetnad for at planlegging skal lukkast, er felles premissar, at det er samsvar i grunnhaldninga hjå dei som lagar planverket og dei som skal leva med følgjene av det, og at lovverket og planarbeidet byggjer på haldningar og syn som er rådande i det samfunnet planen blir laga for.

Sentrale føresetnader

Grunnlaget for arealplanarbeidet - og dermed i store trekk for oss som arbeider med planlegging, er mellom anna uttrykt i føremålsparagrafen til plan- og bygningslova. Her er oversyn, forutseibarhet og omsyn til ålmenta og til enkeltmennesket understreka, og desse omsyna skal takast vare på gjennom kommunale planar.

Vidare skal det vera samsvar mellom overordna planar, som sektorplanar og fylkesplan, og det kommunale planarbeidet. Det er for eksempel dette fylkeskommunen, fylkesmannen og vegkontoret viser til når dei alle uttrykkjer misnøye med kommunen sitt utbyggingsmønster. Overordna prinsipp, som til dømes samordna plan for areal- og transport, tilseier fortetting og konsentrasjon sentralt i tettstaden, kommunen svarar med å strekkja busetnaden i alle retningar. Lov om motorferdsel seier at motorisert ferdsel i utmark i utgangspunktet er forbode, og opnar berre for eit avgrensa utval av nyttekjøring. Kautokeino kommune definerer sine eigne omgrep for "særlege grunnar" for dispensasjonar, og oppnår med det å kunna føra ein dispensasjonspolitikk som favoriserer kommunen sine eigne innbyggjarar til ein heller fri ferdsel på vidda.

Det lokale svaret

Men kva er det eigentleg kommunen gjer? Jo, desse arealplanprosessane viser først og fremst at kommunepolitikarane i Kautokeino har eit anna verdigrunnlag - og andre haldningar, enn det som ligg til grunn for lovverket.. Det lokale synet kan lesast slik: Ein plan kan vera eit greitt utgangspunkt, og kan såleis trekkja opp dei store linene, men å ha oversyn og vera forutseibar er kanskje mindre viktig enn det å vera fleksibel. Og fleksibel er ein gjennom dispensasjonar. Då kan ein tilpassa undervegs og ta omsyn til enkeltmennesket - stundom i større grad enn til ålmenta, - fordi det kan opplevast som nødvendig i den lokale situasjonen.

Planarbeidet avdekkar vidare ulike syn lokalt og sentralt, til dømes på viktige spørsmål som busetnadsmønster og lokalisering av nye tomter. Det sentrale synet tilseier fortetting - og det finst mange gode argument for eit slik standpunkt. Lokalt er det ynske om meir variasjon og høve til å byggja i tilknyting til heimplassen. Ei stor tomt i utkanten av bygda blir ikkje nødvendigvis sett på som nedbygging av verdifullt areal, men derimot som god disponering av det same arealet.
Sentrale styresmakter ser på vidda som eit "inngrepsfritt" naturområde. Somme av dei kallar det "villmarksprega" område. Motorisert ferdsel blir ei forstyrring i slike område. Det lokale politiske nivået ser og forvaltar vidda som eit haustingsområde, eller eit slags kulturlandskap. Ferdsel og bruk er naturleg her, slik det er naturleg å bruka den teknologien som er tilgjengeleg.

"Nærhetsprinsippet" i praksis

Som før sagt, med dette som bakgrunn er det lett å trekkja den slutninga at arealdelen ikkje har legitimitet lokalt. Slik er det ikkje, planen har legitimitet, - men er ueigna til å styra delar av arealdisponeringa. Det kan grunngjevast på følgjande måte:

• Dei fleste dispensasjonane gjeld bustadtomter. Enkelte av områda det blir dispensert innanfor kunne gjerne vore lagde ut som byggeområde, eller som område med positiv haldning til frådeling av nye tomter - men lokalt er ikkje det ynskeleg. Ei slik arealdisponering er til hinder for å velja sin eigen nabo, til hinder for oppretting av slektsgrupper - til hinder for detaljert nok styring. Arealplanen kan altså i slike tilfelle styra det som ikkje skal skje, eller der det ikkje skal skje utbygging. Men utbygginga som skal skje blir best styrd gjennom enkeltsakshandsaming og endring av vedtekne planar. Her blir dispensasjon det enklaste styringsmiddelet.
• Tilsvarande kunne kommunen med eit enkelt grep fjerna mange av dispensasjonane for motorisert kjøring på berrmark. Det kunne dei gjort ved å definera delar av dispensasjonstraseane som opne løyper. Kvifor blir så dette ikkje gjort? Ei opning av fleire sommarløyper ville rett nok på den eine sida fått ned det store talet av dispensasjonar, og såleis redusert ein del av kritikken mot kommunen. Samstundes ville det sannsynlegvis ført til større trafikk. Langs opne løyper kunne kven som helst ha kjørt, også folk frå andre kommunar enn Kautokeino. Opning av fleire løyper ville slik ført til at kommunen mista kontrollen over trafikken på vidda, og den lokale styringsretten ville såleis blitt svekt. Med å styra gjennom dispensasjonar heller enn ved å opna løyper brukar kommunen delar av ein grunneigarrett dei ikkje har. Kommune har ingen rett til å setja opp bommar på vidda, men utøver ein tilsvarande praksis gjennom sin særeigne dispensasjonspraksis.

Motstridande signal

Lokalt kan også argumentasjonen frå sektorstyresmaktene opplevast som doble signal: når dei til dømes på den eine sida understrekar kor viktig det er å byggja på lokale føresetnader eller "lokalhistorisk særpreg", når arealforvaltinga skal "forsterka identitet og tilhøyrighet"- og på den andre sida understrekar dei same styresmaktene kor viktig konsentrasjon og sentralisering av busetnadsmønsteret er. Kva då når vesentlege delar av dette særpreget akkurat er spreidd busetnad, slektsgrupper og store tomter?

Eller kva skjer i diskusjonen om bruk og vern av vidda, om motorferdsel og hyttebygging? Det store viddelandskapet i Kautokeino blir omtalt på ulike måtar, som villmark og som beiteland eller kulturlandskap. Sentrale styresmakter kategoriserer til dømes store delar av Kautokeino kommune som villmark eller villmarksprega område. Lokalt er dei same områda viktig beiteland, haustingsområde og område som har vore - og vert brukte av bygdefolket til fiske, bærplukking, fangst, vedhogst og andre sysler som vert opplevde som viktige både økonomisk og ikkje minst kulturelt. Slik viser språket og bruk av omgrep ulike grunnhaldningar sentralt og lokalt - haldningar som kan vera avgjerande i diskusjonen om forvalting av desse areala.

Ulike lokale syn

Men skilnaden i syn og grunnhaldning går ikkje alltid mellom sentrale og lokale deltakarar i planprosessen. Mykje kan vera likt her - på same måten som det lokalt kan vera ulike syn som rår og doble signal som blir formidla. Lokalt eksisterer det også ulike tradisjonar, ulike interesser, ulike livsformer og dermed ulikt syn på framtidig arealforvalting. Spørsmålet om kva vekt tradisjon og modernitet skal ha, er viktig i denne diskusjonen. Det er sjølvsagt ikkje slik at det lokale utgjer ei stemme. Men i planlegginga er me naturleg nok forplikta til å ta omsyn til det politiske fleirtalet lokalt, og det er gjerne også dette fleirtalet som oftast kjem til orde i den offentlege diskusjonen.

Referanser

• Kautokeino kommune Kommuneplanens arealdel 1992
• Kautokeino Kommune - Kommuneplanens arealdel, rullering 1999-2000
• Landbruksdepartementet Lov om statens umatrikulerte grunn i Finnmark fylke av 3. desember 1965, nr. 00.
• Miljøverndepartementet Lov om motorferdsel i utmark og i vassdrag av 10. juni 1977 nr. 82.
• Komm.- og Arb.dept./Miljøverndept.: Plan- og bygningslov av 14. juni 1985 nr. 77
• Skålnes, Sunniva (2003) Bustad og beiteland, Dr. ing avhandling Trondheim: NTNU, institutt for byforming og planlegging
• http://www.dn.no Direktoratet for naturforvalting. Motorferdselsforsøket.
• http://www.ssb.no/veiviser/kortnavn
  • Folkemengde pr. 1. januar 2001
  • Aldersfordeling pr.1. januar 2001.
  • Bruttoinntekt pr. innbyggjar over 17 år, år 2000