Gjennom sjølve faktoranalysen lagrar vi desse tre dimensjonane som nye variablar, og kvart enkelt case (= respondent) får sin (standardiserte) skåreverdi for kvar dimensjon.

Resultat

Verdidimensjonar knytt til natur og miljø

Når vi samanliknar korleis dei tre rekreasjonsgruppene skårar på dei tre nye dimensjonane får vi fram interessante funn som nyanserer funna i tabell 1. Vi ser igjen at der er ingen skilnad mellom gruppene for dimensjonen ’Nyttig natur’ (tilnærma lik den tidlegare antroposentriske dimensjonen). Men for dei to andre er det markante skilnader – sjå figur 1. Det er tydelege skilnader for dimensjonen ’Trivsel i natur’. Alle tre gruppene er ulike seg i mellom, men det er den store Generalist-gruppa som skil seg mest ut ved å leggje mindre vekt på ’Trivsel i natur’. Også dei Motorglade skårar signifikant lågare enn dei Friluftsglade , men båe ”yttergruppene” er altså sterkt opptekne av den personlege ’Trivsel i natur’. Interessa for ’Vern av natur’ er spesielt sterkt tilstades blant dei Friluftsglade, og minst blant dei Motorglade; den store generalistgruppa ligg omlag på gjennomsnittet for heile materialet.
Figur 1. Tre verdidimensjonar i høve til natur og miljø hjå dei tre rekreasjonsgruppene. Figuren viser standardiserte gjennomsnitt for kvar gruppe (der det samla gjennomsnittet for kvar av dei tre dimensjonane er lik null).

Frå globale til lokale miljøpåverknader

Vi ser altså at dei tre rekreasjonsgruppene skårar ulikt på verdien ’naturvern’ (figur 1). Gjennom å presentere ei liste med ulike aktuelle miljøpåverknader i spørjeskjemaet, ville vi også finne ut om gruppene er ulike i korleis dei vurderer ”alvoret” for ulike påverknader. Vi har valt eit spekter av påverknader – både av lokal, regional og global karakter. I tabell 3 har vi rangert korleis heile utvalet vurdere ulike miljøpåverknader og i kva grad dei tre gruppene vurderer ulikt.

Det er tre overordna mønster i dette materialet (tabell 3):

1. Miljøpåverknader i form av menneskjetilført stoff (nemleg radioaktivitet, miljøgifter, søppel, sur nedbør og klimagassar/drivhuseffekten) til naturen blir sett på som mest alvorleg, dvs. viktigast å få gjort noko med.
2. Innanfor alle dei tre rekreasjonsgruppene er det same rangering i kva for miljøeffektar ein meiner det er viktigast å gjere noko med.
3. Det er (signifikant) skilnad mellom dei tre rekreasjonsgruppene i korleis dei vurdere behovet for å redusere negative effektar av alle dei nemnde miljøpåverknader, og det er systematisk dei Friluftsglade som meiner dette behovet er størst (høgast middelverdi). Men det varierer om det er dei Motorglade eller Generalist-gruppa som meiner behovet er ”minst”.

Som eit spesielt poeng vil vi nemne dei to mest lokale formene for miljøpåverknad, nemleg forsøpling og slitasje. Forsøpling er rekna som eit langt viktigare problem å takle, enn slitasje. Men det er verdt å merke seg at slitasje er den miljøpåverknaden der dei Motorglade og dei Friluftsglade står lengst ifrå kvarandre (høgast F-verdi) – sjå nedste line i tabell 3. For dei Friluftsglade er slitasje sett på som eit problem det er (nær) ”mykje viktig” (snitt 3,8) å redusere, medan dei Motorglade er (nær) ”nokså viktig” (snitt 3,1).

Eit par utsegner i spørjeskjemaet utdjupar slitasjetemaet ved å be om synet på effektar av barmarkskøyring med motorkøyretøy. Figur 2 viser korleis dei Friluftsglade og dei Motorglade vurderer dette. Dei to gruppene er samkøyrde i at det er uheldige effektar av barmarkskøyring, men også her er det klar skilnad mellom gruppene. Båe meiner barmarkskøyring kan gje store skadar på naturen og dei ser ein fare for å øydeleggje verdifulle kulturminne. Men for båe tema er dei Friluftsglade mest negative til barmarkskøyring.

Figur 2 . To utsegner om effektar av barmarkskøyring med motorkøyretøy, vurdert av dei Friluftsglade og dei Motorglade .

Konfliktar mellom motoriserte og ikkje-motoriserte uteaktivitetar?

I figurane 3 og 4 har vi presentert nokre påstandar som kan gje uttrykk for eventuelle konfliktar mellom skigåing og skuterbruk. Hovudpoenget med figurane er å vise eventuelle skilnader mellom dei Motorglade og dei Friluftsglade. Og som vi ser på middelverdiane for dei to gruppene så er det svært stor variasjon. Vi har dessutan gjort ein T-test (samanlikning av middelverdien for dei to gruppene), og det er berre for påstand 3 i figur 3 at det ikkje er signifikant skilnad mellom gruppene.

I tillegg til skilnaden mellom gruppene så har vi markert med ein ’K’ der svara viser ein konflikt mellom skuterbruk og skigåing. Her tyder ”konflikt” i kor stor grad ein uttrykkjer klare haldningar, dvs. om respondentane har nytta ekstre mverdiar på svarskalaen i ”konflikt-retning” (det kan vere enten høg og låg verdi, alt etter korleis den tematiske påstanden er formulert, og om det er dei Motorglade eller dei Friluftsglade som svarar). Vi har markert med ’K’ når svaret har vore ”meir konfliktfylt” enn 3 (= nøytral). Difor har vi lagt den vertikale aksen gjennom verdien ’3’. Lang stolpe (dvs. høg eller låg svarverdi) markerer altså enten høg konflikt (med ’K’), eller låg konflikt (utan ’K’). Vi ser at det er langtfleire tema som verkar konfliktfylte for dei Friluftsglade (8 tema) enn for dei Motorglade (3 tema) i dei to figurane, og dei Friluftsglade markerer dessutan sterkare konfliktgrad (med unntak for tema 5 i figur 4).

Korleis kan turopplevinga bli påverka av å møte skuter eller skigåar?

Figur 3 viser at det særleg er dei friluftsglade som markerer konflikt i høve til skuterfolket (for 4 av 5 tema). Størst avstand mellom dei to gruppene er det for tema 2 (støy) og 4 (det å møte ein skuter). Her hamnar gruppene i kvar sin ende av skalaen, slik at dei friluftsglade markerer konflikt, men ikkje dei motorglade. På tema 1 (ulovleg skuterkøyring) markerer båe grupper konflikt, men langt sterkare markert av dei friluftsglade.

Figur 3 . Fem utsegner om korleis det å møte snøskuter eller skiløpar kan påverke turopplevinga, vurdert av dei Friluftsglade og dei Motorglade.

Konfliktretningen blir markert ved bokstaven ’K’ og konfliktgraden av lengda på denne søyla med ’K’ (dvs. avstanden frå det nøytrale midtpunktet).

Sameksistens og forståing mellom skuterfolk og skifolk?

Gjennom figur 4 får vi igjen det klare mønsteret at dei Friluftsglade ser mange konfliktar, medan dei Motorglade ikkje ser slike konfliktar i særleg grad. Dei Motorglade meiner derimot at ski og skuter kan fungere bra ilag om alle tek litt omsyn (tema 1) og at det ikkje er spesielt viktig å lage fråskilde område for skigåing og skuterbruk (tema 3). Vidare meiner dei at skiløparar har lita forståing for skuterfolket sine behov (tema 5), medan skuterfolket har ganske god forståing for skiløparane sine behov (tema 4). Dei Friluftsglade har meir sansen for separate område for ski og skuter, men meiner at korkje ski- eller skuterfolket har særleg forståing for kvarandre sine behov. Størst skilnad mellom dei to gruppene er det på tema 2: Dei motorglade ønskjer fridom i korleis folk må få ferdast (ski eller skuter), medan dei friluftsglade er ueinige i dette.

Figur 4 . Fem utsegner om sameksistens og forståing mellom skiløparar og snøskuterkøyrarar, vurdert av dei Friluftsglade og dei Motorglade.

Konfliktretningen blir markert ved bokstaven ’K’ og konfliktgraden av lengda på denne søyla med ’K’ (dvs. avstanden frå det nøytrale midtpunktet).

Samla drøfting

Denne undersøkinga omfattar ikkje eit tilfeldig utval i Noreg. Vi har plukka ut tre landdistrikt og tre byar som ligg inntil desse distrikta. Desse landdistrikta er heller ikkje tilfeldige; dei skulle gje tilstrekkeleg datagrunnlag for både å få med dei som driv med motoriserte og med ikkje-motoriserte aktivitetar i utmarka (jfr. bakgrunnen for utvalet i Vistad & Skår 2005). Dette er grunnlaget vårt for å kunna identifisere både ei gruppe som vi har kalla dei Motorglade og gruppa dei Friluftsglade. Ved å velje andre distrikt og byar kunne vi fått andre resultat, men vi har ingen spesiell grunn til å tru at Friluftsglade og Motorglade tenkjer annleis i andre regionar av landet.

Det er interessant å konstatere at ’trivsel i natur’ er ein viktig verdi både for dei Motorglade og dei Friluftsglade. Slik underbyggjer vi eit av poenga til Pedersen (1999, s. 283): ”Også scooterfolk opplever nærhet til naturen”. Men det er like klart at verdidimensjonen ’trivsel i natur’ ikkje nødvendigvis samvarierer med verdien ’vern av natur’. Eit liknande ”resultat-sprik” er påvist gjennom prosjektet Norsk Monitor (MMI 1992): Verdien ’Natur’ (”betegnelsen dekker vektlegging av naturopplevelser”, s. 69) plasserer seg som rotnorsk og tradisjonell, medan verdien ’Miljøvern’ plasserer seg i verdikartet som idealistisk og moderne. Og slik kan dei to verdiane ha hovudforankring i ulike samfunnsgrupper (kanskje ein slag variant av skilnaden mellom Senterpartiet og Sosialistisk Venstreparti?).

Men dette er sjølvsagt også eit spørsmål om kva meining dei to gruppene legg i ’trivsel i natur’. Det kan tyde svært ulike ting for ulike personar / grupper – altså ulike forventingar til naturopplevinga, eit tema som Jacob & Schreyer (1980) i sin diskusjon av rekreasjonskonfliktar, kallar konfliktfaktor 3. Dei ser for seg ein skala frå fokusert til ufokusert naturoppleving, der den fokuserte er knytt til det nære, til detaljar og til ro, medan den ufokuserte er knytt til det store landskapsrommet, til rørsle og fridom. Di meir fokusert di større sjanse for konflikt med andre aktivitetar, seier Jacob & Schreyer (op cit.). Og dei illustrerer med at motorstøy difor kan vere svært negativt for den fokuserte naturopplevinga, men meir uproblematisk for den som søkjer ei storskala naturoppleving. Tema 2 (”…støyen frå snøskuter…”) i figur 3, kan illustrere dette: Dei Friluftsglade (”… når eg er ute…”) får opplevinga sterkt forringa, men ikkje dei Motorglade. At støyen frå skuter er eit kjerneproblem i konflikten – det har vi også vist andre stader i dette forskingsprosjektet (Skår 2004, Vittersø et al. 2004).

Interessa for naturvern er det fyrst og fremst dei Friluftsglade som gjev uttrykk for. Og dette blir stadfest av andre spørsmål i undersøkinga der vi spør korleis ein ser på alvoret ved ulike miljøpåverknader i verda (frå det globale til det lokale). Når det gjeld vurderinga av miljøproblem så er det ein systematikk, både i likskap og i skilnad mellom dei Motorglade og dei Friluftsglade. Dei to gruppene er heilt parallelle i korleis dei rangerer dei ulike miljøtema – dei globale forureiningstema er viktigast. Men med unntak for forsøpling av naturen – dette temaet blir t.d. rangert framfor tema som sur nedbør og drivhuseffekten – av båe gruppene. Men skilnaden mellom gruppene går på at dei Friluftsglade – for alle tema – meiner behovet for å redusere dei negative effektane av miljøpåverknadane er (signifikant) større enn det dei Motorglade gjer. Og særleg stor er avstanden mellom dei to gruppene i måten dei vurderer slitasje på naturen. Dette temaet er lengst nede på ”alvorsskalaen” for båe gruppene, men blir sett på som langt meir alvorleg av dei Friluftsglade enn av dei Motorglade. Både her og andre stader i skjemaet må ein vurdere faren for taktisk svargjeving: Dei Motorglade kan mistenkjast for å underrapportere og dei Friluftsglade overrapportere, både slitasje-, støy-, og irritasjonsmoment. Det illustrerer i tilfelle ei polarisering og ”lading” som ligg i tematikken med ”motorisering av utmarka”.

Ein må ha i mente at å avdekkje skilnad mellom gruppene i haldningar til miljøvern, ikkje er det same som å avdekkje ulik handling, eller praktisk innsats for miljøvern. Men haldningane vil vere ein indikasjon på viljen til handling. Som Cialdini et al. (1981) har summert opp: Ein diskuterer ikkje lenger om haldning påverkar åtferd, men når – fordi det er så mange andre faktorar som også spelar inn. Vi avdekkjer altså ein samvariasjon mellom verdiar, haldningar og eigne aktivitetar (Motorglade / Friluftsglade). Men kva kom fyrst – verdiane knytt til natur (trivsel – vern – nytte), eller det å vere motorisert eller ikkje-motorisert i eigen utmarksbruk? Det kan vi ikkje svare på, men generelt sett er verdiar/haldningar eit meir grunnleggande og endringsstabilt nivå enn handling (sjå t.d. Vincent & Fazio 1992). Theodori et al. (1998) har gått gjennom forsking om eventuelle samanhengar mellom ”outdoor recreation and environmental concern” etter den såkalla Dunlap-Heffernan tesen. Dei påviser stor variasjon i funna – frå sterk til ingen samanheng – noko som understrekar kompleksiteten. Vi kan sjølvsagt reise spørsmålet, men vi kan på ingen måte svare på det følgjande: Dersom stadig fleire vil velje motoriserte aktivitetar i utmarka (om dei får høve til det), kva vil det gjere med verdien ’naturvern’ hos dei som brukar naturen i fritida?

Når det gjeld forholdet mellom dei motoriserte (her: snøskuter-) og ikkje-motoriserte (her: ski-) aktivitetane – slik dei Motorglade og dei Friluftsglade uttalar seg – så får vi igjen stadfest tidlegare funn (Lucas 1964, Adelman et al. 1982, Jackson & Wong 1982 ): Det er ein asymmetri mellom dei to gruppene. Det er fyrst og fremst dei ikkje-motoriserte som opplever problem i samkvemmet med motoraktivitetar; og i mindre grad omvendt. Dette er ei av dei store utfordringane om ein ønskjer å liberalisere reglane for skuterbruk frå Troms og sørover. Korleis få til eit forvaltningsregime som kjem skuterfolket sine ønskje om rekreasjonskøyring i møte, men som ikkje byggjer nye konfliktar i høve til skifolket og andre grupperingar?

Men det er viktig å minne at dette ikkje berre er ein teknisk-praktisk konflikt mellom ulike aktivitetar som ein lett kan ”fysisk tilrettelegge seg bort frå.” Det er i like stor grad ein sosial-psykologisk konflikt – eit møte mellom ulike tankesett og verdiar. Tema 3 og særleg 4 (”Eg mister mykje av gleda ved ein skitur når det er snøskuter i same området”) i figur 3 illustrerer dette og viser mykje av skilnaden mellom dei to gruppene. Når den Motorglade uttalar seg som skigåar blir han på ingen måte irritert over å møte ein snøskuter, men det blir den Friluftsglade skigåar. Dette kallar Jacob & Schreyer (1980) skilnad i ’aktivitetsstil’ (konfliktfaktor 1) – altså at det er den personlege meining ein legg i aktiviteten sin som kan skape konflikt i høve til andre aktivitetar. Det er ikkje aktiviteten i seg sjølv. Sannsynlegvis ser vi her også eit døme på det som Jacob & Schreyer (1980) kallar ’livsstiltoleranse’ – altså avvising eller akseptering av ulike livsstilar. Det ser ut til at skifolket aksepterer i mindre grad skuterbruk (skuterbrukarar?), enn omvendt.

Denne asymmetrien på ingen måte overraskande. Sjølv om dei Friluftsglade ser fleire konfliktar enn dei Motorglade så treng ikkje skigåaren vere meir konfliktskapande enn skuterkøyraren. Ein må hugse at dette er eit møte mellom ulike aktørar der den eine kan føle han har alt å tape (den Friluftsglade) og den andre at han har alt å vinne (den Motorglade). For om konflikten er grunnleggande asymmetrisk (til fordel motor) sett som eit møte mellom ulike tur- og naturopplevingar i utmarka, så er den like grunnleggande asymmetrisk (til fordel ikkje-motor) sett juridisk-forvaltningsmessig. For motorisert rekreasjon i utmarka er jo ulovleg i det meste av landet.

Referansar

Adelman, B. J. E., Heberlein, T. A. & Bonnicksen, T. M. (1982). Social Psychological Explanations for the Persistence of a Conflict Between Paddling Canoeists and Motorcraft Users in the Boundary Waters Canoe Area. Leisure Sciences 5, s. 45-61

Bjerke, T. & Kaltenborn, B. P. (1999). The Relationship of Ecocentric and Anthropocentric Motives to Attitudes toward Large Carnivores. Journal of Environmental Psychology 19, s. 415-421.

Cialdini, R. B., Petty, R. E. & Cacioppo, J. T. (1981). Attitude and Attitude Change. Annual Review of Psychology 32, s. 357-404

Dunlap, R. E. & Heffernan, R. B. (1975) Outdoor Recreation and Environmental Concern: An Empirical Examination. Rural Sociology 40, s. 18-30.

Jackson, E.L. & Wong, R.A.G. (1982). Perceived Conflict Between Urban Cross-Country Skiers and Snowmobilers in Alberta. Journal of Leisure Research 14, s. 47-62

Jacob, G.R. & Schreyer, R. (1980). Conflict in Outdoor Recreation: A Theoretical Perspective. Journal of Leisure Research 12, s. 368-380

Knopp, T.B. & Tyger, J.D. (1973). A Study of Conflict in Recreational Land Use: Snowmobiling vs. Ski-Touring. Journal of Leisure Research 5, s. 6-17.

Lucas, R.C. (1964). Wilderness Perception and Use: the Example of the Boundary Waters Canoe Area. Natural Resources Journal 3, s. 394-411.

MMI (Markeds- og Mediainstituttet) 1992. Innføringsbok i bruk av Norsk Monitor. MMI, Oslo

Pedersen, K. (1999). ”Det har bare vært naturlig”. Friluftsliv, kjønn og kulturelle brytninger. Dr. scient avhandling, Norges Idrettshøgskole, Oslo.

Skår, M. (2004). Trivsel i natur, opplevelse av lyd og miljøverninteresse. Resultater fra et forskningsprosjekt om forholdet mellom motoriserte og ikkje-motoriserte aktiviteter. I: Direktoratet for Naturforvaltning. Landskonferanse Friluftsliv, Tromsø, 2-4 juni 2004. DN Notat 2004-3.

Skår, M. & Vistad, O.I. (2001). Motorfersel i utmark. Oppsummering av faglig og forvaltningsmessig status. NINA-Fagrapport 046.

St. meld. nr. 39 (2000-2001) Friluftsliv. Ein veg til høgare livskvalitet. Miljøverndepartementet.

Theodori, G. L., Luloff , A.E. & Willits, F. K. (1998). The Association of Outdoor Recreation and Environmental Concern: Reexamining the Dunlap-Heffernan Thesis. Rural Sociology 63, s. 94-108.

Thompson, S. C. G. & Barton, M. A. (1994). Ecocentric and Anthropocentric Attitudes toward the Environment. Journal of Environmental Psychology 14, s. 149-157.

Vincent, M. A. & Fazio. R. H. (1992). Attitude accessibility and its Consequences for Judgment and Behavior. I: Manfredo, M. J. (red.) Influencing Human Behavior. Theory and Applications in Recreation, Tourism, and Natural Resources Management. Champaign, Illinois: Sagamore Publishing.

Vistad, O.I. & Skår, M. (2005). Regionale skilnader i synet på endring av regelverket om bruk av snøskuter i utmark. Utmark 1 (www.utmark.org)

Vittersø, J., Chipeniuk, R., Skår, M. & Vistad, O.I. (2004). Recreational Conflict is Affective: The Case of Cross-Country Skiers and Snowmobiles. Leisure Sciences 26, s. 227-243.

Sluttnotar:

1:
Friluftsliv er opphald og fysisk aktivitet i friluft i fritida med sikte på miljøendring og naturoppleving.

2:
I vår andre artikkel i dette nummeret (Vistad & Skår 2005) går vi nærare inn på regelverket og dei to skuterregima som gjeld i landet.

3:
Namnet ’Friluftsglade’ spelar på den offisielle tolkinga av Friluftsliv som eit ikkje-motorisert fenomen.

4:
Dei Motorglade er definerte slik: Deltaking i motoriserte aktivitetar, samt avkryssing på 4 eller 5 (einig eller heilt einig) på variabelen ”Det er verdifullt for meg å drive med motoriserte uteaktiviteter”. Dei Friluftsglade er definerte slik: Deltaking i ikkje-motoriserte aktivitetar, samt avkryssing av 4 eller 5 (einig eller heilt einig) på variabelen ”Det å drive med ikke-motoriserte uteaktiviteter er de viktigste typene aktiviteter i mitt liv”. Generalistane er resten.

5:
Økovariabelen blir laga ved å summere skåreverdiane for dei 6 ledda frå øko-skalaen i tabellen ovanfor, og så dele summen på 6 (dvs. dele på talet ledd som inngår i komponenten). Antrovariablen blir laga ved å summere skåreverdien på dei 4 ledda frå antro-skalaen (og dele på 4) og Apativariabelen ved å summere svara på dei to siste ledda og dele på 2. På denne måten vil svara på dei tre nye variablane nytte den same 7-delte svarskalaen som gjeld for kvart av dei 12 ledda (frå 1 = heilt ueinig, via 4 = nøytral, til 7 = heilt einig).

6:
I faktoranalysen så deler (grovt sagt) økodimensjonen seg i to; ein dimensjon på personleg naturoppleving, og ein på naturverninteresse. Den tredje faktoren er ein ganske klar antroposentrisk dimensjon. Apatidimensjonen blir borte. To variablar (nummer 10 og 11 i tabell 1) hjelper lite til å klargjere dette tredelte mønsteret. Dei får ei låg faktorlading på alle tre dimensjonane, og vi kuttar dei ut i den endelege faktoranalysen presentert i tabell 2. Her ser vi kva for ledd som sa mvarierer og kva lading og forteikn dei har. Vi legg også merke til at ledd nr 1 (som Thompson & Barton reknar som eit apatiledd) ladar ganske høgt, men negativt på naturverndimensjonen – noko som forsterkar naturvern-tolkinga av dimensjonen (=antiapati).