Ny turistmessig bruk i verneområde.

Eivind Brendehaug

Vestlandsforsking - VF

---

Ved oppretting av Breheimen nasjonalpark med tilgrensande verneområde i 2009 opna regjeringa for å bygge eit kulturlandskapssenter i verneområdet. Artikkelen analyserer kva som gjorde denne nyskapinga mogleg med teoretiske perspektiv om deltaking, mobilisering og makt i planlegging. Datagrunnlaget er henta frå mi doktorgradsavhandling basert intervju, dokumentstudiar og observasjon. Refleksjon med deltakarar og planleggar er gjennomført i samband med presentasjon av førebelse analysar. Fleire faktorar har vore avgjerande for at deltakarane fekk gjennomslag for eit senter med overnatting innafor vernegrensene: 1) Fylkesmannen sin intensjon om reell medverknad og strukturelle endringar for å stimulere til å kombinere vern og bruk, 2)Deltakarane si tidlege mobilisering og utvikling av deltakarfellesskap og kreativitet for å skape nye moglegheiter av vernet, 3) Fylkesmannen si pragmatiske handsaming av ein alvorleg konflikt midtvegs i planprosessen 4) Deltakarane og fylkesmannen sin auka interaksjon etter konflikten og den alliansen dei utvikla for å realisere senteret. Eksemplet Breheimen gir eit signal til vernepolitikken om at når samfunnet endrar seg, kan nye verkemiddel vere naudsynt for å bidra til oppfylling av verneføremålet.

English summary:

New tourism activity in a new conservation area.

With the establishment of Breheimen National Park with adjacent protected areas in 2009, the Norwegian government permitted the construction of a cultural landscape centre within the protected area. This article analyses what made this innovation possible, employing theoretical perspectives on planning participation, mobilization and power. The empirical material is drawn from my doctoral dissertation were data is based on interviews, archival research and observation. Reflections with participants and planners were conducted in connection with presentation of preliminary analyses. Several factors explain why participants achieved acceptance for the centre within the borders of the protected area: 1) The county governor’s intention of genuine participation and structural changes to stimulate a combination of conservation and use, 2) The participants’ early mobilization and development of a participant community and creativity to create new possibilities from the conservation, 3) The country governor’s pragmatic handling of a serious conflict in the mid stage of the planning process, 4) The participants’ and the county governor’s increased interaction after the conflict and the alliance they developed in order to realize the centre. This example can carry importance for future conservation policies, if the government to a larger degree emphasizes new policy instruments to fulfil conservation aims rather than basing interventions solely on existing practice.

Keywords:conservation planning, local mobilization, interactive participation, democratic recognition

Innledning

Ved oppretting av Breheimen nasjonalpark i statsråd 7. august 2009 vart det gitt høve til å bygge eit kulturlandskapssenter innafor grensene til Mørkridsdalen landskapsvernområdet. Forskrifta for landskapsvernområdet opnar for etablering av eit senter med 8 nye bygningar, men på fleire vilkår. Ein skulle først søkje å finne ein egna lokalisering utanfor verneområdet. Om ein ikkje lukkast å finne eit høveleg plass utanfor verneområdet, kunne ein etablera senteret i landskapsvernområdet på vilkår av at nye bygningar måtte byggast i same stil og storleik som eksisterande bygningar (stølshus i området), og at tiltaket ikkje skulle føre til auka motorferdsel i verneområdet.

I norsk samanheng er løyvet for å etablere fleire nye bygningar med ein ny funksjon inne i verneområdet ved oppretting av eit nytt verneområde ikkje vanleg. Dispensasjonar for bygging i landskapsvernområde er ikkje uvanleg (Aasetre, 2005), men då dreier det seg ofte om tilbygg eller ombygging av eksisterande bygg. Det er ikkje praksis for å gi løyve til oppføring av nye bygg i landskapsvernområde (Falleth, Hovik, & Stokke, 2003).

Dei lokale deltakarane opplevde fleire hindringar i verneplanprosessen før dei fekk gjennomslag for denne nyskapinga. Direktoratet for Naturforvaltning gjekk imot fylkesmannen si innstilling om eit slikt løyve, og det var heller ikkje openbert at regjeringa ville støtte framlegget. Spørsmålet artikkelen skal svare på er kva som gjorde det mogleg å få ei opning i verneforskrifta for etablering av eit kulturlandskapssenter innafor grensene til Mørkridsdalen landskapsvernområde. På slutten av artikkelen kjem eg også inn på kva betyding endringa kan ha for naturvernpolitikken.

Temaet som vert tatt opp her er korleis ein skal forstå vern og i kva grad skal lokale interesser takast omsyn til? Endringane i vernepolitikken dei siste 30 åra har forsterka denne debatten. Etter 1980 har staten i aukande grad lagt vekt på vern av representative naturtypar ved også å inkludere produktive areal, private areal og areal i låglandet, noko som har skapt fleire konfliktar med lokale bruksinteresser (Daugstad, Kaltenborn, & Vistad, 2000). Samstundes er bønder og grunneigarar oppmoda om å utvikle nye næringar, som turisme, for å utvide inntektsgrunnlaget i landbruket. I Nasjonalparkmeldinga av 1992 gjekk regjeringa inn for ein varsam bruk av nasjonalparkane i reiselivsamanheng (Miljøverndepartementet, 1992). Dette vart seinare følgt opp og konkretisert i Stortingsproposisjon nr. 65 (”Fjellteksten”) (Finansdepartementet, 2003). Parallelt med større fokus på kommersiell bruk av verneområda og randsonene, er det også ein tendens til ei meir restriktiv statleg forvaltning av verneområda. I nokre tilfelle kan det vere naudsynt, mens det i andre situasjonar kan forsterke konfliktar, heiter det i oppsummeringsrapporten frå Noregs forskingsråd sin nasjonale konferanse om vern og bruk i 2009 (Forskningsrådet, 2009). Mellom bygdefolk vil vern av privat grunn og stimulans til kommersiell reiselivsaktivitet i tilknyting til verneområda lett oppfattast som eit bevis på sentrale område si overstyring, eller dobbeloverstryring, av lokale tradisjonar og behov. Først overstyring gjennom vern, så overstyring av korleis ein skal utnytte utmarka kommersielt.

Det er grunn til å hevde at landbruksnæringa og verneforvaltninga har ulik tilnærming til natur og vern. Mange grunneigarar og bønder meiner at den naturen staten vil verne, er natur som har vore i aktiv bruk til beite, stølsdrift, hogst, jakt og fiske i lang tid (Velvin, Krogh, & Vedeld, 2010). Vern kan difor best verte forstått som vern gjennom bruk. Verneforvaltninga har derimot til tider vore dominert av tanken om at natur må vernast frå bruk. I denne forståinga vert naturverdiane først og fremst sikra gjennom å hindre inngrep, ny og moderne bruk, og i mindre grad at verneverdiane må haldast ved like gjennom skjøtsel. Riksrevisjonen har vist at verneverdiar går tapt under statleg forvaltning, og har gitt brukarperspektivet argument for sin kritikk av vernepolitikken (Riksrevisjonen, 2006), sjølv om dei som argumenterer for statleg forvaltning viser til at dette skuldast for lite midlar til skjøtsel og tiltak. To ulike syn på kva som er den største trugsmålet mot naturverdiane, står dermed mot kvarandre. Analysen av usemja om kulturlandskapssenteret i artikkelen er eit konkret døme på ulik forståinga av trusselbilete for verneverdiane og kva som skal til for å ta vare på verdiane.

Teoretisk perspektiv

Demokrati kan forståast på minst to måtar, som eit resultat i form av val av representantar til eit parlament som så styrar på vegne av folket; eller også som deltaking i avgjerdsprosessar innanfor ramma gitt av representative demokratiske organ (Pateman, 1970). Artikkelen bygger på den siste forståinga av demokrati ved at deltaking kan bidra til ei tilpassing av avgjersla til dei som vert mest berørt (Forester, 1999). Men, deltaking er ingen garanti for at demokratiske verdiar vert ivareteke. Deltaking kan også verte symbolsk når deltakarane ikkje oppnår innverknad, og deltakinga berre bidreg til legitimering av styresmaktene sin politikk (Cooke & Kothari, 2001).

Både i Noreg og internasjonalt har lokal deltaking gitt varierande resultat. Forvaltninga oppfattar gjerne lokal deltaking som eit krav om å gi meir informasjon og å gi lokale aktørar høve til å kome med synspunkt (Kaltenborn & Thorsberg, 1998), men forvaltninga manglar i mange tilfelle kunnskap om korleis organisering av planprosessar legg premissar for om deltakarane oppnår innverknad. Forsking viser at lokale deltakarar i planprosessar ofte treng å utvikle kapasitet til å sile og analysere informasjonen for ikkje å adoptere forvaltninga sitt perspektiv; i motsett fall vert lokale deltakarar i planprosessar lett gislar for ein politikk dei ikkje ønskjer, slik deltakarar i verneplanprosessar ofte opplever (Myklebust, 1995). Tilgang til avgjerdsarenaen er difor ikkje nok for å skape endring gjennom medverknad. Det er skilnad på å ha tilgang til avgjerslearenaen og få sitt syn presentert og representert. Mobilisering, eigne analysemodellar, utvikling av gruppesamhald, tilgang til ressursar og etablering av alliansar er naudsynt for å få innverknad (Borum, 1980). Slik kan deltakarane skape motmakt og dermed bidra til mindre asymmetriske maktforhold. I denne forståinga er makt eit null-sum spel, for at ein aktør skal auke sin makt må andre få redusert sin makt. Tradisjonelle verkemiddel for å skape endring gjennom motmakt er negativt byte vha sanksjonar eller positivt byte gjennom tilbod om ressursar som den andre ønskjer (Blau, 2002; Enderud, 2008). I denne maktforståinga kan også kulturell makt vere i funksjon, utan konflikt eller konkrete avgjerder, gjennom ”influencing, shaping or determing his very wants (…)",  slik at ein aksepterer ”their role in the existing of things (…)”, anten fordi ein ikkje kan sjå noko alternativ fordi ein oppfattar situasjonen som umogleg å endre, eller fordi det vert oppfatta som naturleg, gudeskapt eller fordelaktig (Lukes, 2005, pp. 27-28). Denne form for makt har fellestrekk med modellmakt. Slik makt dreiar seg om å definere kva for kunnskap som er relevant og korleis saksforhold skal vert tolka og forstått. Modellsvake deltakarar vil ofte adoptere den sterke sine modellar (Bråten, 1973). For å bryte med dette må deltakarane utvikle sine eigne modellar for siling og tolking av informasjon og for å synleggjere betydningen av anna type kunnskap.

Veikskapen med ein deltakarmodellen der tradisjonell makt og motmakt rår er at planprosessen lett vert ein nærsynt interessefokusert dragkamp framfor rådslaging, kreativitet og fokus på fellesinteressa (Fainstein & Fainstein, 1996; Meadowcroft, 2004). Interaktiv deltaking prøver å svare på denne utfordringa gjennom organisasjonslæring med framlegg om at deltakarane og styresmaktene i fellesskap må formulere problemstilling, innhente data, gjennomføre analysar og setje i verk handling. Konseptet ”Participatory Rural Appraisal (PRA)” er lansert som ein metode for interaktiv deltaking (Pretty, 1995). I denne forståinga av deltaking påverkar forma på samhandlinga (prosessen) resultatet. Makt vert forstått som evne til å realisere moglegheiter saman, også omtalt som medmakt (Brendehaug, 2013). Makt er då eit pluss-sum spel som skapar nye moglegheiter for alle som deltek (Arendt, 1958). Reell medverknad er likevel ikkje nokon garanti i prosessar prega av medmakt. I endringsprosessar prega av samhandling må deltakarane ha evne til å få fram sine perspektiv og argumentere ut frå sin ståstad. For at medmakt skal skapast må ein kunne sjå saka også frå den andre sitt perspektiv og sjå etter det som sameigner meir enn det som skiljar.

Utfallet av deltaking er med andre ord ikkje berre avhengig av deltakarane, men også dei som leiar prosessen. Reell deltaking krev både “efforts from above and from below”(Cornwall, 2008, s. 273). Vernestyresmaktene påverkar verneplanprosessen gjennom sin intensjon med lokal deltaking, og om dei har ein struktur for å implementere endring (Cornwall, 2008). Forester (1999) viser at demokratisk godkjenning av den andre sitt syn bidreg til å betre “klimaet” for samhandling: ”If you give legitimacy to the needs of your opponent, even if you can’t answer them, even if you can’t come up with a solution, then they act differently towards you” (Forester, 1999, s. 109). Det avgjerande er at ei slik innstilling er ekte og ikkje eit spel for galleriet. Om styresmaktene handsamar ulike interesser og konfliktar pragmatisk, kan dei stimulere til interaktiv deltaking. Det kan krevje institusjonell endring hos vernestyresmaktene for organisatoriske løysingar for å verte lydhøyre overfor deltakarane, og for å setje i verk endring i samsvar med deltakarane sine synspunkt (Cornwall, 2008). Vilkår for slik endring er knytt til tradisjon, kultur og struktur i organisasjonen, også omtalt som stiavhengigheit (Mahoney & Schensul, 2006). Vilkåra for medverknad gjennom deltaking er difor avhengig av intensjon og strukturen til organisasjonen både historisk og i den aktuelle planprosessen.

Utfallet av deltakande planprosessar er dermed avhengig av minst tre forhold: deltakarane og deira mobilisering, vernestyresmaktene sin intensjon med deltakinga og struktur for endring (både historisk og aktuell), og forma på den deltakande prosessen. I figuren under er utfallet av deltakande verneplanprosessar skjematisk vist: For det første styresmaktene (systemet) sin intensjon og struktur for verneplanprosessen. For det andre deltakarane sin mobilisering og utvikling av deltakarfellesskap. For det tredje vil forma på samhandling, både organiseringa av prosessen og korleis konfliktar vert løyste, i seg sjølv påverke resultatet.

Figur 1: Analysemodell.

Metode

Vestlandsforsking fekk tilgang til dei delane av verneplanprosessen som vart styrt av Fylkesmannen i Sogn og Fjordane, det vil seie referansegruppa i Luster kommune og kontaktutval felles for kommunane og fylka. Av desse gruppene var det først og fremst referansegruppa sitt arbeid som handsama forslaget om kulturlandskapssenter.

Verneplanprosessen er studert som eit ope system der eit avgrensa tal aktørar og prosessar gjensidig påverkar kvarandre. Systemet som er studert er forma ut frå dei relasjonane aktørane i prosessen, deltakarane og styresmaktene, har til kvarandre og til eksterne aktørar (Ragin & Becker, 1992). Dei lokale deltakarane i verneplanprosessen i Luster kommunen har vore grunneigarlag, bygdelag, fjellstyre og representantar frå kommune, mens styremaktene har vore Fylkesmannen i Sogn og Fjordane, Direktoratet for Naturforvaltning og Miljøverndepartementet. Problemstillinga for denne artikkelen avgrensar seg til dei delane av planprosessen som handlar om kulturlandskapssenteret i Mørkridsdalen. Det er ein sterk avgrensing som gjer at ei analyse av konteksten si betyding er viktig for å unngå ei reduksjonistisk tilnærming.

Datamaterialet er basert på både offentlege dokument, utskrift av semistrukturerte intervju av lokale deltakarar og representantar frå styresmaktene, samtalar i samband med møte og synfaring og notat frå deltaking på møte og synfaring. Det har ikkje lukkast å få gjennomført intervju med sakshandsamaren i Miljøverndepartementet trass fleire førespurnader. 24 intervju er gjennomført med aktørar som tok del i planprosessen i Luster kommune. Flest intervju (11) er gjennomført av dei lokale deltakarane (17). Nokre personar er intervjua fleire gonger for å få utfyllande og oppdatert informasjon etter kvart som prosessen gjekk framover. Vidare er sakshandsamar hos fylkesmannen og Fylkesmannen intervjua, samt sakshandsamarar og seksjonsleiar hos Direktoratet for Naturforvaltning. Fleire type dokument er analysert, så som referat frå møte og synfaringar, fråsegn frå organisasjonar, sakspapir til møte, innstillingar frå fylkesmannen, direktoratet og departementet og korrespondanse til fylkesmannen. Dei fleste av dokumenta har vore tilgjengeleg på fylkesmannen sin internettside.

Førebels analysar vart presentert for deltakarane og fylkesmannen i løpet av, og etter planprosessen, og dei involverte har kome med respons på desse analysane. Data er analysert ut frå ein tolkande tradisjon som forstår handlingar ut frå den situasjonshorisonten (eigne interesser og moglege handlingsval) og intensjonen (målet) personen har med handlinga (Alvesson & Sköldberg, 2008; Skjervheim, 2002). Kunnskap om desse forholda får ein ikkje om ein observerer handlinga utanfrå, men gjennom å engasjere seg i problemet, visjonen og situasjonen til den handlande. Slik sett har tolkingsprosessen vore inspirert av aksjonsforsking ved at resultata er testa på dei som er studert, og deira deltaking i tolkingsprosessen. Målet har likevel ikkje vore at deltakarane og fylkesmannen skulle vere samde i tolkingane, men å få fram alternative tolkingar, nye data og oppklare feiltolkingar. Det styrkar autensiteten til studien (Lincoln & Guba, 1985). Truverde til resultata er vidare basert på eit naturalistisk forskingsdesign ved hjelp av ein langvarig studie av planprosessen, ein djupnestudie av endringsmekanismar, ei kjede av resonnement, ei samanlikning mellom delcase innanfor studien og ei triangulering av data og datakjelder. Funna i studien kan overførast til andre situasjonar i den grad det er samanfall mellom dei kontekstuelle forholda i denne studien og konteksten til det caset ein vil overføre kunnskapen til (Lincoln & Guba, 1985).

Før artikkelen tek for seg kulturlandskapssenteret spesielt, vert kontekstuelle forhold i form av nasjonale og regionale politiske og administrative føringane for styrka lokal deltaking i verneplanprosessar omtalt. Analysen omfattar korleis verneplanprosessen i Breheimen vart gjennomført, dei lokale organisasjonane si deltaking, fylkesmannen og øvrige styresmaktar sine haldningar og handlingar til forslaget om eit kulturlandskapssenter. Alle sitat frå intervju og dokument er henta frå mi doktorgradavhandling (Brendehaug, 2013).

Kontekst

Verneplanprosessen i Breheimen vart gjennomført innafor rammene av den nasjonale naturvernpolitikken kor både prosessreglar og vektlegging av vern og bruk har endra seg dei siste 30 åra. Regionalt har desse omsyna vorte utvikla og implementert av Fylkesmannen i Sogn og Fjordane. Til sist i kapitlet er utgreiingsområdet for planprosessen omtalt.

Nasjonale forhold

Naturvernpolitikken har i hovudsak hatt to konfliktliner frå oppretting av naturvernlova i 1954 og ny naturvernlov i 1970 til naturmangfaldlova i 2009: Dragkampen om sakshandsamingsreglar (prosess) og om saksinnhald. Den første konfliktlina gjeld maktfordelinga i verneplanprosessar og kven som skal forvalte verneområda. Den andre om korleis vern skal forståast, og der dragkampen har stått mellom posisjonane ”vern frå bruk” og ”vern gjennom bruk”(Brendehaug, 2013).

Etter 1980 kan vi identifisere to utviklingstrekk i prosessreglane i naturvernlova. For det første at verneplanar i større grad skal arbeidast ut i samarbeid med andre offentlege styresmakter og lokale private organisasjonar og interesser. For det andre målet om sterkare koordinering mellom verneplanprosessar og planlegging etter plan- og bygningslova (Skjeggedal, 2007). Fleire statlege rundskriv skulle sikre iverksettinga av desse endringane. Rundskriv T-3/99 frå 1999 hadde detaljerte retningsliner for korleis oppstart, melding av planarbeidet, utforming av planen og lokal og sentral høyring skulle skje. Det heiter mellom anna at: ”grunneigarar planen gjeld, skal så langt råd er trekkast inn i eit samarbeid i planlegging og gjennomføring av faglege registreringar på den einskilde eigedommen”. Dette har direkte relevans for ein konflikt som utvikla seg i verneplanprosessen i Breheimen (omtalt seinare). Rundskrivet omtala korleis fylkesmennene skal styrke deltakinga i verneplanprosess, mens departementet si handsaminga vart i liten grad omtalt.

Skjeggedal (2007) viser til utfordringane med å overføre reglar for deltaking og medverknad frå Plan- og bygningslova (PBL) til naturvernlovverket, bare ved endring i lovreglar: ”Regimene er forskjellige, og lovene er bare en del av de institusjonelle rammene som regulerer aktivitetene” (Skjeggedal, 2007, s. 2). Medverknad etter PBL er utvikla i eit lokalt, sektorovergripande og folkevalt regime, mens naturvernloven er utvikla i eit motsett perspektiv. Under kjem eg inn på at endringar i institusjonelle forhold hos Fylkesmannen i Sogn og Fjordane har bidrege til å støtte opp under endringane for auka medverknad.

Konflikten om substansen har dreidd seg om ulike oppfatningar om kva som skal vernast og kva som er ein trussel mot verneverdiane. Den første posisjonen ser inngrep, endring og ny aktiv bruk som ein trussel, mens den andre posisjonen ser gjengroing og mindre bruk, mellom anna grunna nedbygging av landbruket, som den største trusselen (Brendehaug, 2013).

Regionale forhold

I 1994 fekk Sogn og Fjordane ny fylkesmann. Han kom inn i embetet mens det pågjekk konfliktar i verneplanprosessar. Den nye fylkesmannen gjekk aktivt inn som leiar av referansegruppa for fleire nye verneplanprosessar med mål om å redusere konfliktnivået. Han hadde to strategiar: god kommunikasjon og strukturelle endringar i embetet. Ei hindring for god kommunikasjon var, slik han såg det, standard verneforskrift som hadde negativ formulerte reglar. Forskriftene starta med alt som det ikkje var lov til å gjere, mens det som måtte gjerast for å ta vare på verneverdiane var lite fokusert. I eit intervju viser han til at dette ”er umulig å kommunisere” til dei lokale deltakarane, dei forstår ikkje ei slik tankegang. Fylkesmannen tok difor dette opp med nasjonale styresmakter med mål om å endre forma på forskriftene frå negative til positive formuleringar. Han kom ingen veg med dette og fekk som grunngjeving at ei slik endring var i strid juridisk tankegang.

I ein rapport oppsummerar fylkesmannen erfaringane med verneplanprosessane på 1990-talet i Sogn og Fjordane med at konfliktane hadde sin kjelde i at lokalbefolkninga opplevde at vernet gjekk ut over den økonomiske handlefridomen ved at næringsutviklinga rundt dei verna områda vart påverka av vernet (Fylkesmannen, 2000). For å leggje eit betre grunnlag for å løyse konfliktane, la difor fylkesmannen vekt på bygge ein felles kultur mellom miljø- og landbruksavdelinga ved embetet ved å inkludere landbruksavdelinga i verneplanprosessane: ”Det dreidde seg om å få landbruk og miljø saman. Fagavdelingane hadde ein del motsette syn. No har vi utvikla ei felles forståing (…)”, uttaler fylkesmannen i eit intervju.

Som ein følgje av samarbeidet mellom avdelingane vart Naturbruksprosjektet initiert i Sogn og Fjordane i 1999 med mål om å auke verdiskapinga gjennom natur- og kulturbasert næringsutvikling i og ved verneområdar (Fylkesmannen, 2005). Prosjektet fekk fram mange konkrete idear til nærings- og lokalsamfunnsutviklingsprosjekt som også det tradisjonelle tiltaksapparatet vart involvert i, og som kommunar og fylkesmannen gav midlar til. Fleire av tiltaka og ideane har utvikla seg til varige tiltak og bedrifter.

Området

Utgreiingsområdet for verneplanen, fjellområdet Breheimen, ligg sør for den nordlege delen av Ottadalen, vest for Sognefjellet og aust for Jostedalen. Kartet under( figur 1) viser utgreiingsområdet i form av prikkar, det vil seie det maksimale arealet som vart utgreidd i planarbeidet. Området inkluderar areal i Luster, Skjåk og Lom kommunar (berre Luster inngår i denne artikkelen). Aust for Sognefjellsvegen ligg Jotunheimen med Jotunheimen nasjonalpark oppretta i 1980. Lusterfjorden, den austlegaste fjordarmen av Sognefjorden endar i Skjolden der riksveg 55 går over Sognefjellet.

 

Figur 1: Kart over utgreiingsområdet for verneplanprosessen i Breheimen. Kjelde: Fylkesmannen

Mørkridsdalen, som ligg i forlenginga av fjorden i nedre bildekant, har vore og er ein aktivt stølsdal med meir enn 20 stølar. Stølane nyttast i dag først og fremst som bu ved tilsyn av sau på beite og ved jakt, fiske og rekreasjon. Elva i dalbotnen er varig verna og stien langs elva fram til stølen Dalen er DNT merka.

Analyse

Her er deltakarane, styresmaktene (systemet) og forma på verneplanprosessen kort omtalt før spørsmålet om kulturlandskapssenter i verneområdet vert analysert meir utførleg.

Deltakarane

Innafor Luster kommune vart fem grender inviterte av Fylkesmannen til å delta i verneplanprosessen for Breheimen. Deltakarane frå ei bygd (Skjolden) vart fort eit nav for fleire av deltakarane og grendene, både fordi ein eldsjel mobiliserte tidleg og fordi han sette inn store ressursar i arbeidet. Han fekk tilslutning for si problemtolking om at grunneigarane sine bruksrettar var trua og at dei måtte organisere seg. Oppfatninga av vern som ein trussel bygde på røynslene frå vern av Jotunheimen nasjonalpark og Utladalen landskapsvernområdet i 1980. Den gang sa vernestyresmaktene ”nei til alt”, uttaler han i eit intervju.

Vinteren 2006 tok eldsjela saman med Skjolden grunneigarlag initiativ til danning av ”Arbeidsgruppa for vern og næringsutvikling i Skjolden” . Gruppa skulle vere ein støtte for den lokale deltakinga i fylkesmannen sin referansegruppe. Grunneigarlag frå andre bygder slutta seg til gruppa slik at eit stort fleirtal av medlemmene i referansegruppa til fylkesmannen deltok i arbeidsgruppa. Initiativtakaren (eldsjela) til gruppa haldt kontakt med fylkesmannen og fungerte som leiar av gruppa. På det meste var det eitt møte i veka i gruppa. Til samanlikning var det totalt åtte synfaringar og referansegruppemøte i 2006 i Luster, leia av fylkesmannen.

Skjolden grunneigarlag fekk også med seg 11 lokale organisasjonar i ei felles fråsegn til oppstartmeldinga for verneplanprosessen i mars 2006. Fråsegna er omfattande og tek for seg detaljar i eit eventuelt vern av Mørkridsdalen og fjellområdet rundt. I fråsegna til oppstartsmeldinga skriv organisasjonane: ”Grunneigarane har ikkje bede om noko vern og er i utgangspunktet negative til vernet. Når vernet ikkje er til å unngå, ynskjer me eit positivt samarbeid i prosessen”. Strategien var å påverke korleis vernet vart utforma gjennom aktiv deltaking i planprosessen og synleggjere konfliktar i prioriterte saker. Deltakarane oppfatta prosessen, uttrykt av ein grunneigar, som ein tradisjonell forhandlingsprosess der det dreidde seg om: ”(…) å gi og ta. Noko vil vi ikkje få gjennomslag for, noko får vi gjennomslag for”. Dei lokale deltakarane hadde difor ein kompromiss- eller bytemodell i bakhovudet då dei gjekk inn i drøftingane (Blau, 2002 ).

Vernestyresmaktene

Sakshandsamaren for verneplanprosessen hos Fylkesmannen i Sogn og Fjordane viser i eit intervju i februar 2007 til nasjonale signal tilbake til 1980-talet om auka vektlegging av inkluderande planprosessar for å redusere konfliktar. Allereie i planprosessen for Jostedalsbreen nasjonalpark vart dette praktisert. Fylkesmannen si vektlegging av deltaking påverka sakshandsamaren i møte med dei lokale, slik han uttrykker det: ”vi kjem for å ha ein open prosess og opne møte. Vi kjem for å lytte”. Etaten trengte kunnskap og informasjon frå lokale brukarar av området for å få saka så godt opplyst som mogleg. Vidare viser sakshandsamaren til at dei lokale deltakarane og vernestyresmaktene: ”har ulike utgangspunkt, ulike interesser. Avstand aukar motsetnadene. Dialog gir løysingar”. Slik skal ein klare å bygge over ulike interesser, men likevel var det ikkje tvil om at det var fylkesmannen som tok avgjerdene både for utforming av prosessen og i saksforholda i den endelege innstillinga til slutt [Sluttnote 1]. Utsegna gir uttrykk for at planprosessen kunne skape transformasjon i posisjonar og oppfatningar, ei tenking ikkje ulikt deltakande planlegging (Forester, 1999) og radikal læring (Argyris & Schön, 1996). Denne haldninga til deltaking kjem til uttrykk i verneplanprosessen på det første møte i referansegruppa i Luster kor det heiter i referatet at: ”Målet er at konklusjonen som til slutt blir trekt frå Fylkesmannen, skal vere best mogleg i samsvar med innstillinga frå referansegruppa. I den grad det blir sprik mellom det referansegruppa ynskjer, vil det følgje saka fram til slutthandsaming”. Dette viser at Fylkesmannen i Sogn og Fjordane hadde ein intensjon om reell medverknad. Eg tolkar det også som eit signal om at fylkesmannen ønskte å unngå konflikt.

Samhandlinga

I dei to første åra av planprosessen opplever dei lokale deltakarane i referansegruppa i Luster uvisse om i kva grad synet deira vert tatt til følgje, og til ein viss grad oppfattar dei at spørsmåla er bestemt på førehand. Det stimulerte til mobilisering av deltakarane og til ei viss grad av polarisering i prosessen mellom deltakarane og fylkesmannen. Partane oppfatta prosessen ulikt, høvesvis som ei tradisjonell forhandling og som ein utviklings- og læringsprosess. Det bidrog til at samhandlinga halta i den første fasen, og deltakarane fekk støtte for si oppfatning av systematisk interessevriding hos vernestyresmaktene. Deltakarane opplevde at fylkesmannen i liten grad såg saka frå deira synsvinkel. Denne situasjonen var likevel ikkje totalt dominerande. Planprosessen hadde også innslag av samhandling for utvikling innafor ramma av ein næringsutviklingsprosess som gjekk føre seg parallelt med verneplanarbeidet. Næringsutviklingsprosessen hadde som føremål å utvikle næringsaktivitet som ikkje var i konflikt med vernet. Det vart arbeidd med fleire ulike idear, alt frå paintballbane til bakeri. Ideen om kulturlandskapssenteret inngjekk også her (Brendehaug, 2013).

Hausten 2007, halvanna år ut i verneplanprosessen, oppstod det ein alvorleg konflikt mellom grunneigarane i Skjolden og fylkesmannen. Bakgrunnen var at fleire grunneigarar ikkje vart varsla, eller vart varsla seint, om ei synfaring/kartlegging som skulle finne stad på deira eigedom i samband for å vurdere utviding av eit planlagt naturreservat i inngangen til Møkridsdalen. Deltakarane opplevde dette som eit brot på avtalen i starten av prosessen om at fylkesmannen skulle halde dei godt informert. Dette førte til eit opphald i samhandlinga på om lag 2 månader og deltakarane kravde møte med fylkesmannen personleg. Dei fekk eit slikt møte. På møtet beklaga Fylkesmannen sakshandsaminga. Partane kom til eit forlik der det mellom anna heiter at det skal arbeidast grundig med å få fram formålet med verneplanen, at ein skal søkje å sikre verneverdiane i form av eit landskapsvernområde i staden for naturreservat og at det skal arbeidast vidare med næringsutvikling i tilknyting til det aktuelle verneområdet. Deltakarane braut med dette den statlege modellmakta som hadde dominert prosessen det første halvtanna året (Bråten, 1973).

Semja frå oppklaringsmøtet førte til at verneplanprosessen haldt fram, og forliket vart implementert i den vidare planprosessen. Det vart aldri noko naturreservat. Fylkesmannen sin pragmatiske konflikthandsaming stimulerte til ei oppfatning mellom deltakarane at endring var mogleg. Det la eit grunnlag for ei gradvis endring av ”klimaet” i planprosessen, frå uvisse og ein forhandlingssituasjon, til meir tillitsfull samhandling kor partane gjensidig initierte og utvikla fleire tiltak som ikkje utan vidare kjem opp i ein verneplanprosess. Dette dreidde seg for eksempel om verkemiddel for auka beitebruk, arbeid for å re-etablere villrein i området, tiltak for å utbetre stølsvegen inn Mørkridsdalen, tilrettelegging og informasjon ved innfallsportane til verneområdet, forutan kulturlandskapssenteret.

Fleire av deltakarane stadfester at dei opplevde at prosessen etter reservatkonflikten var god, og at dei har fekk i stand endring. Oppfatninga av at prosessen vart god, er ikkje strengt knytt til at deltakarane fekk gjennomslag for sine krav. Det var avhengig av om dei opplevde å verte høyrde og tatt på alvor, altså om planstyresmaktene handla i samsvar med demokratisk godkjenning (Forester, 1999). Fleire deltakarar viser til at mange synfaringar og kombinasjonen av synfaringar og møte bidrog til å utvikle ei betre forståing for kva staten vil med vernet, og at partane har fått utvikla ei felles forståing av området. Sakhandsamar hos fylkesmannen slutta seg til denne forklaringa.

Ikkje berre prosessen vert oppfatta som god, dei lokale deltakarane i Luster vart også nøgd med resultatet. Ein uttrykker dette slik: ”Måten det vert verna på, gjer at motstanden har endra seg.” I ei tale under opninga av nasjonalparken (med tilgrensande verneområde) i august 2009 sa den før omtale eldsjela mellom grunneigarane at vernet etter kvart kan få positive konsekvensar, at det kan ”gagna distriktet”.

Kulturlandskapssenteret

Fråsegna frå Skjolden grunneigarlag og 11 andre lokale organisasjonar til oppstartsmeldinga fokuserte på grenser for vernet, naudsynt bruk av området og at vernet og regelverket måtte tilpassast dette, men fråsegna hadde også forslag for å utvikle nye moglegheiter av vernet. Det viktigaste tiltaket i så måte var eit framlegg om å etablere eit kulturlandskapssenter med overnatting inne i verneområdet. Føremålet med senteret var å fylle ei rolle når det gjeld jakt, fiske og andre former for opplevingsturisme, og til å halde kulturlandskapet ope. Forslagsstillarane signaliserte i fråsegna at det er trong for ein dialog med styresmaktene om tiltaket for det er mange ting som må belysast og greiast ut: ”Me føler oss derfor trygge på at me i lag med forvaltningsorganet kan koma fram til løysingar der alle sine interesser er ivaretekne. Ved å opna for bygging av eit slikt senter vil fleire ha interesse av at kulturlandskapet blir ivareteke, og det vil derfor vera ein vinn-vinn-situasjon for både bygdefolk og miljøverninteressene”.

Deltakarane viser med dette ei ope haldning til at senterideen måtte tilpassast vernet. Dei fekk positiv respons på forslaget frå fylkesmannen, noko dei også sette pris på. Dette var ikkje det einaste kreative forslaget frå deltakarane tidleg i verneplanprosessen. Eit anna forslag var å arbeide ut ein dokumentasjon av stølane i Mørkridsdalen, eit arbeid som ville bli gjort av ein lokal person med erfaring med fotografering. Bakgrunnen for forslaget var at dalen hadde vore ein aktiv stølsdal kor mange av stølande framleis var i bruk. I eit intervju etter planprosessen sa sakshandsamaren at dei gav si tilslutning til forslaget umiddelbart, og Fylkesmannen i Sogn og Fjordane gjekk inn med økonomisk støtte til taket fordi det vart oppfatta som viktig: ”Vi sa at dette gjer vi uansett om vi får pengar til det eller ikkje”. I mars 2008 var rapporten ”Far etter folk” av Harald Vatne ferdig. Han gav ei fyldig fotodokumentasjon av dei meir enn 20 stølsområda i dalen. Rapporten hadde ifølge sakshandsamaren ein klar verknad på styresmaktene: ”Stølsrapporten var ei blanding av katalysator og aha-oppleving for oss alle. Det synleggjorde den eldre historia til dalen, dagens verdi og potensial i framtida. Det var viktig for å forstå kva Mørkridsdalen handlar om, både for fylkesmennene, direktoratet og Miljøverndepartementet si forståing av dalen og for verneframlegget”.

Rapporten dokumenterte aktivitet som grunneigarane kjende godt til frå før, men som styresmaktene fekk eit betre bilete av då det vart samla i ein skriftleg rapport med mange fotografi. Eg tolkar verknadene av rapporten som at han synleggjorde og uttrykte ”taus” kunnskap (Polanyi, 1944 (1957)), ikkje berre i form av at det var mange stølar i dalen, men også den omfattande aktiviteten dette i sum representerte. Dette var eit av fleire eksempel på at ikkje berre vitskapleg kunnskap vart lagt til grunn for verneplanprosessen, men også: ”kunnskap som er basert på generasjoners erfaringer gjennom bruk av og samspill med naturen (…)”, som det heiter i paragraf 8 i Naturmangfaldlova. At staten ønska å verna ein slik dal måtte, sett frå grunneigarane sin ståstad, tyda på at bruken hadde skapt verneverdiar og at bruken ikkje var til hinder for vern. Rapporten var viktig for deltakarane for å få styresmaktene til å forstå kva Mørkridsdalen var og framleis burde vere.

Arbeidet med å utvikle og konkretisere senterideen tok lengre tid. Organisatorisk vart ideen arbeidd med innafor ramma av næringsutviklingsprosjektet, med auka vekt på informasjon til gjester av nasjonalparken. Skjolden grunneigarlag som stod i spissen for tiltaket, såg for seg at senteret skulle ha utstillingar som formidla natur- og kulturhistorie og stølskultur. Dette kunne også kombinerast med aktiv stølsdrift retta mot turistar. Grunneigarlaget skisserte ein plan med oppføring av 8 mindre sel (stølshus) i tradisjonell stil og storleik i eit stølstun for overnatting, utstillingar og undervisning, men dei hadde ikkje forslag til konkret plassering i dalen.

Først vinteren 2008/2009 vart planane vurdert om dei kunne kombinerast med vernet. I denne fasen hadde grunneigarlaget dialog med sakshandsamar for verneplanprosessen medan fylkesmannen hadde dialog med Direktoratet for naturforvaltning. Fylkesmannen argumenterte for at tiltaket var i tråd med verneføremålet, men Direktoratet var skeptisk og bad om ytterlegare konkretisering utan at det endra Direktoratet si haldning.

I Fylkesmennene si innstilling til Direktoratet heiter det at senteret bør ”få ei spesiell opning i verneforskriftene”. I framlegg til forskrift for Mørkridsdalen landskapsvernområde heiter det at forvaltningsstyresmakt kan gi løyve til: ”(…) Oppretting av eit kulturlandskapssenter med inntil 8 stølshus (i form) i tilknyting til ein av stølane, evt. kombinert med ei sjølvbetjent DNT-hytte”. Vidare heiter det at nybygg skal skje i samsvar med lokal og tradisjonell byggeskikk, og tilpassast landskapet.

Vi ser altså at fylkesmannen reagerer på same støttande måten på dette tiltaket som på stølsrapporten. Sakshandsamaren uttaler i eit intervju etter avslutta verneplanprosess at: ”Kulturlandskapssenteret var ein prøvestein for å ta lokale ønske på alvor. Grunneigarlaget har skissert noko vi tar på alvor”. Eg tolkar dette som eit tydeleg eksempel på demokratisk godkjenning  av deltakarane sine forslag, ein handlemåte som bidrog til å endre deltakarane si oppfatning av både prosessen, motparten og vernet (Forester, 1999). Mens stølsrapporten dokumenterte den historiske bruken, peikte forslaget om kulturlandsskapssenteret framover.

Fylkesmannen si positive haldning til senteret må likevel tolkast i ei vidare ramme innafor verneplanprosessen. Reservatkonflikten stimulerte til auka vektlegging av vern gjennom bruk. Konflikten intensiverte også samhandlinga i form av fleire felles synfaringar kor deltakarane og fylkesmannen fekk ei visualisering av problemstillingane og deltakarane fekk formidla sine erfaringar, omgrep og forståing av området (Pretty, 1995). Det stimulerte til utvikling av ei felles forståing av den historiske bruken av området og kva som måtte til for å oppretthalde verneverdiane. Vidare må vi tolke haldninga til senteret i lys av dei tidlegare strukturelle endringane hos fylkesmannen i form av sterkare samarbeid mellom landbruks- og miljøvernavdelinga i verneplanprosessar. Naturbruksprosjektet med utviklinga av ein metodikk for kombinasjon av vern og næringsutvikling vart eit resultat av dette samarbeidet. Endringar i fylkesmannsembetet var drive fram av fylkesmannen personleg i tett samarbeid med utvalde medarbeidarar. Med støtte i leiinga kunne difor sakshandsamaren for Breheimenprosessen, gjennom ein dialog med deltakarane, bidra til tilpassing av kulturlandskaps-senteret. Senteret vart eit symbol på oppfølging av den strategien Fylkesmannen i Sogn og Fjordane hadde utvikla over ti år.

Samtalane mellom sakshandsamaren og direktoratet for å skape forståing for at senteret ikkje braut med den nye naturmangfaldlova, førte ikkje fram. På spørsmål om eit slikt senter var noko nytt i eit landskapsvernområde, svarer sakshandsamaren: ”Ja, det vil direktoratet seie, men vi tenkjer at dette vert utforma som ein støl og lagt til ein eksisterande stølsvoll, ikkje minst i lys av å bruke landskapsvernområdet i reiselivssatsing. Vi har heile tida sagt at det ikkje skulle vere noko stort bygg. Det må ha form som eit stølshus(. ..)”.

Trass i fylkesmannen si positive haldning til, og arbeid for å realisere senteret, var det andre framlegg til endringar frå dei lokale deltakarane som ikkje fekk gjennomslag. Eit tiltak med relevans for senteret, var forslaget til deltakarane om å endre føremålsparagrafen for Mørkridsdalen/Vigdalen landskapsvernområde. Dei ønska ei presisering av første setning i føremålsparagrafen til (med tillegget til deltakarane i utheva skrift): ”Føremålet med (…) landskapsvernområdet er å ta vare på og gjennom bruk, stimulera til å ta vare på eit eigenarta og vakkert natur- og kulturlandskap (…)” Ein må forstå dette framlegget på bakgrunn av deltakarane si forståing av Mørkridsdalen som ein aktiv stølsdal kor menneskeleg aktivitet hadde vore med å forma landskapet i lang tid. Fylkesmannen gjekk ikkje inn for dette framlegget med grunngjeving at tillegget ikkje var naudsynt. Dette viser at trass i at deltakarane fekk gjennomslag for kulturlandskapssenteret, gjekk ikkje fylkesmannen med på å implementere den same tankegangen i føremålsparagrafen til landskapsvernområdet. Datamaterialet viser ikkje kvifor fylkesmannen gjekk imot dette, men målparagrafen for områdevernet, kap V i naturmangfaldlova (§ 33), kan ha vore tilstrekkeleg. Der heiter det at vernet skal bidra til bevaring av: ”natur preget av menneskers bruk gjennom tidene (kulturlandskap) eller som også har kulturhistoriske verdier, og tilrettelegging for bruk som bidrar til å opprettholde naturverdiene”. Lova var imidlertid ikkje vedteke når fylkesmennene sendte innstillinga til direktoratet, men ein nær identisk formulering var foreslått i forarbeidet til lova (NOU, 2004).

Vi går så tilbake til prosessen med kulturlandskapssenteret. I direktoratet si innstilling til Miljøverndepartementet av 30. april 2009 er dispensasjonsregelen om senteret tatt ut. Direktoratet grunngir dette med at: ”Irreversible tiltak og inngrep er i utgangspunktet forbode og bør berre verte vurderte som aktuelle i område der det av omsyn til verneformålet vil vere behov for slike tiltak (…) Direktoratet kan ikkje sjå at det av omsyn til verneformålet er behov for eit senter av denne typen slik det er skissert i innspelet. For å hindre at verneverdiar vert forringa eller går tapte har direktoratet difor ei svært restriktiv haldning med omsyn til å ha dispensasjonsheimlar i verneforskriftene som opnar for oppføring av nye bygningar”.

Direktoratet viser dessutan til ”Fjellteksten” (Finansdepartementet, 2003) med mål om auka turistmessig bruk av verneområda på vilkår at dette ikkje er i strid med verneføremålet. Auka motorferdsel og oppføring av nye bygningar er i strid med desse politiske signala, uttaler Direktoratet. I innstillinga til departementet konkluderer Direktoratet med at ideen om eit kulturlandskapssenter er god, gitt at det vert lagt utanfor verneområdet: ”Oppføring av 8 nye bygningar i eit landskapsvernområde er eit omfattande inngrep som etter direktoratet si vurdering kan endre landskapet sin art eller karakter”.

Informanten i direktoratet viser vidare til at området ”skal vere utan tyngre inngrep”. I samsvar med dette var det, etter direktoratet si oppfatning, ”ikkje høve til nye tekniske inngrep”. På spørsmål om kva som gjorde at Direktoratet gjekk imot senteret, uttaler Direktoratet at problemet var at tiltaket omfatta nye bygningar for ein ny aktivitet: ”Når det gjeld etablering av nye tiltak, er terskelen for nasjonalpark og landskapsvernområde forholdsvis lik. I landskapsvernområde kan det vere rom for endring av eksisterande bygg innvendig. I ein nasjonalpark er det i utgangspunktet eit totalvern”.

Direktoratet kan finne støtte for sitt syn i Ot.prp.nr 52 (2008-2009) om lov om naturens mangfald kor det heiter at det er lite aktuelt med nye tekniske inngrep i landskapsvernområde (Miljøverndepartementet, 2009). I den grad at det vert opna for nybygging eller andre nye tiltak heiter det i proposisjonen at verneforskrifta kan ”sette vilkår som styrer denne utbyggingen på en god måte for å ivareta verneformålet” (Miljøverndepartementet, 2009 s.410). Informanten i Direktoratet tolka dette til å gjelde tradisjonell bruk, ikkje ny aktivitet: ”Dette dreier seg om ombygging av eksisterande bygningar og eventuelle nybygg for å halde fram med eksisterande bruk, som seterbuer eller tilsynsbuer. Reiseliv er ikkje tradisjonell bruk”.

Likevel er det grunn til å sette spørsmålsteikn ved om Direktoratet har god nok dekning for eit så restriktiv standpunkt. I § 36 i naturmangfaldlova går det fram at nye tiltak ikkje er heilt utelukka: ” (…) Nye tiltak skal tilpasses landskapet. Det skal legges vekt på den samlede virkning av tiltakene i området (…)”. Føresetnaden for at nye tiltak skal kunne settast i verk er framleis etter § 36 at: ”I et landskapsvernområde må det ikke settes i verk tiltak som kan endre det vernede landskapets særpreg eller karakter vesentlig”. Det kan sjå ut for at direktoratet, ut frå lovens bokstav, i for liten grad skil på landskapsvernområde og nasjonalpark når det gjeld nye tiltak.

At fylkesmannen tolka dette annleis, kan ein finne støtte for hos Backer (2010): ”Mindre nybygg eller utvidelser i tilknytning til eksisterende bebyggelse vil nok som oftest gå klar”, og vidare at denne typen vurdering må gjerast ”på bakgrunn av det konkrete verneformålet slik det går fram av formålsparagrafen i verneforskrifta” (Backer, 2010, s. 328). Det vil seie at det einskilde tiltaket (omfang, utføring og lokalisering) må sjåast saman med eksisterande trekk ved landskapet. Det er det fylkesmannen meiner han har gjort. Tiltaket, som skal tilpassast landskapet og lokal byggskikk, vil etter fylkesmannen si meining bidra positivt i forhold til verneføremålet.

Direktoratet si innstilling stimulerte til vidare mobilisering mellom dei lokale deltakarane i Luster. Grunneigarane går til aksjon. Dei rettar seg no mot departementet, Stortinget og regjeringa. For å påverke departementet gjer dei to ting. For det første sender dei brev til Den Norske Turistforening (DNT) med varsel om at leigeavtalen på Fast ved Åsetevatnet ikkje vert forlengd dersom grunneigarane ikkje får etablere kulturlandskapssenter i Mørkridsdalen[sluttnote 2]. Det gjer dei fordi dei reknar med at DNT kan påverke Miljøverndepartementet til å godta senteret. Dei kjem altså med ein trussel om sanksjonar mot tredjepart, eit tradisjonelt verkemiddel skissert i middelkompromissmodellen (Enderud, 2008).. For det andre sendar dei eit kort brev til stortingsrepresentantane frå Sogn og Fjordane der dei kommenterer Direktoratet si grunngjeving om at åtte nye bygningar er eit omfattande inngrep som kan endre arten eller karakteren til landskapet, slik: ”Dette er ei framstilling som ikkje har rot i verkelegheita, attgroing og lite bruk er ein betydeleg større trussel mot verneverdiane enn eit senter”.

Etter mi tolking er vi her ved kjernen i skilnad i situasjonsforståinga mellom deltakarane og fylkesmannen på den eine sida og Direktoratet på den andre. Deltakarane meiner at lite bruk truar verneverdiane, mens Direktoratet meiner at oppføring av nye bygningar (tilpassa den lokale arkitekturen på stølane) er ein trussel mot dei same verdiane.

Kva som så skjer hos dei sentrale styresmaktene har vi ikkje data for, men i framlegget frå Miljøverndepartementet til vedtak i statsråd heiter det at det primært ikkje er ønskjeleg med nye bygningar innanfor eit slikt område, fordi det kan endre eigenarta eller karakteren til landskapet. Departementet ser dei skisserte planane for eit kulturlandskapssenter knytt til eit eksisterande stølsområde som interessante med tanke på å formidle natur- og kulturhistorie og stølskultur. Vidare meiner departementet, i følgje foredraget til kgl.res for oppretting av Breheimen nasjonalpark med tilgrensande verneområder, at eit slikt senter primært bør ligge utanfor verneområdet eller slik at ein tar i bruk eksisterande bygningar innanfor verneområdet, men opnar likevel for å bygge nytt: Dersom ein ikkje finn fram til andre eigna lokaliseringar, skal forvaltningsstyresmaktene i denne spesielle saka gi løyve til oppføring av maksimalt åtte nye bygningar knytte til eksisterande stølsmiljø (…) Forskrifta er tilpassa slik at forvaltningsstyresmaktene gir løyve til etablering av eit kulturlandskapssenter, jf. § 3 pkt. 1.3.

Miljøverndepartementet krev dessutan at eventuelle nye bygningar må formast ut i nært samarbeid med forvaltningsstyresmaktene, slik at dei vert tilpassa terrenget og eksisterande byggeskikk. Det er òg ein føresetnad at ei slik eventuell etablering av eit kulturlandsskapssenter ikkje må føre til auka motorisert ferdsel. Tilrådinga frå departementet vert også vedtatt av Kongen i statsråd 7. august 2009.

Drøfting

Analysen over viser at senteret vart mogleg grunna fleire forhold. For det første at fylkesmannen hadde ein intensjon om å gi deltakarane reell innverknad og ein struktur for å fange opp forslag og implementere endringar (Cornwall, 2008). Dette var ein ”policy” som var utvikla over fleire år med verneplanprosessar og strukturelle endringar i embetet. Ein metodikk for å kombinere vern og næringsutvikling var også utvikla. For det andre vart senteret mogleg fordi deltakarane mobiliserte og utvikla ein deltakarfellesskap tidleg i prosessen (Borum, 1980), men samstundes viste evne til kreativitet for å skape nye moglegheiter av vernet (Arendt, 1958). For det tredje at naturreservatkonflikten vart handsama i form av demokratisk godkjenning og på den måten la grunnlag for betre og meir intensiv samhandling i planprosessen (Forester, 1999). For det fjerde at deltakarane og fylkesmannen utvikla ein allianse for å realisere senteret der dei påverka sentrale styrkesmakter på kvar sine frontar (Enderud, 2008).

Den intensjon om medverknad som fylkesmannen gav uttrykk for på det første møte i referansegruppa i Luster opplevde ikkje deltakarane som reell det første halvanna året i prosessen. Det var først etter reservatkonflikten  at deltakarane gradvis opplevde at dei fekk meir innverknad på prosessen og resultatet. Slik sett skjedde det ei tilnærming i oppfatning av medverknad mellom dei lokale deltakarane og fylkesmannen i løpet av prosessen.

Den alliansen deltakarane fekk etablert med fylkesmannen i denne saka, gjorde det lettare for Skjolden grunneigarlag å argumentere for senteret, både overfor stortingspolitikarar og regjeringa. Ein av dei som arbeidde med saka, seier: ”Når fylkesmannen hadde det med i sitt framlegg, kunne vi ta det vidare til Miljøverndepartementet”. Den medmakt som vart utvikla mellom deltakarane og fylkesmannen for realisering av senteret, vart til motmakt då fylkesmannen inkluderte senteret i si innstilling til Direktoratet, og då grunneigarane sette fram sanksjonar mot tredjepart om ikkje departementet ville opne for etablering av kulturlandskapssenteret (Brendehaug, 2013). Departementet gjekk god for framlegget frå deltakarane og fylkesmannen i si innstilling til vedtak i statsråd, men stilte samstundes ei rekke krav. Det viser at dei handsama konflikten pragmatisk i tråd med den pluralistiske konfliktmodellen (Enderud, 1987).

Gjennomføring av desse to prosessane, verneplanprosessen og næringsutviklingsprosessen parallelt i Luster kommune sitt område av Breheimen, har likskapstrekk med planprosessar andre plassar som i Junkerdal og Trillemarka der det er gjennomført verneplanprosess etter naturvernlova kombinert med kommuneplan etter Plan- og bygningslova (Bay-Larsen, 2005; Velvin et al., 2010). I begge type prosessar får ein brakt inn brukarperspektiva. Ein viktig skilnad til Trillemarka er likevel at i Breheimen var verneplanprosessen den formelle juridiske prosessen, mens brukarperspektiva tilpassast dette (det skjedde også ei tilpassing motsett veg frå næringsideane til verneprosessen ved auka vektlegging av brukarperspektiva). I Junkerdalen kom, som i Breheimen, likevel næringsutviklingsdelen i skuggen av verneplanprosessen.   Breheimen, i motsetnad til Trillemarka, vart det ikkje utvikla fleire sjølvstendige verneforslag - prosessane vart styrt slik at ein fekk ein integrasjon av ulike omsyn og perspektiv i løpet av verneplanarbeidet. Ein kan hevde at det skjedde på premissane til vernestyresmaktene fordi det var dei som hadde hand om det heile. Formelt sett er det riktig, men den kraftige mobiliseringa som Skjolden grupperinga gjennomførte, skapte mindre asymmetriske maktforhold i verneplanprosessen. Ein sterk deltakarfellesskap med eigne analysemodellar av saksområdet og stor ressursbruk skapte endring. Naturreservatkonflikten viste det tydeleg. Dette betyr at Breheimenprosessen viser ein annan veg for å få integrert vern- og brukaromsyna i verneplanprosessar enn i Trillemarka. Den effekt som dei parallelle planprosessane i Junkerdalen og Trillemarka skapte, vart oppnådd i Breheimen utan ein prosess etter PBL fordi deltakarane mobiliserte tidleg, og fordi fylkesmannen hadde ein intensjon om medverknad og struktur for å fange opp og implementere endring.

 Direktoratet for naturforvaltning karakteriserer departementet si innstilling om å ope for kulturlandskapssenteret i verneforskrifta for Mørkridsdalen som politisk fundert. Implisitt peiker dermed Direktoratet på at også fylkesmannen gjorde politiske vurderingar. Etter mitt syn er det ikkje mogleg å skilje klart mellom fag og politikk i spørsmål som dette. Backer (2010) viser nettopp til at denne typen inngrep må vurderast ut frå verneformålet, og det er farga av både fag og politikk. Haldninga til Direktoratet gir assosiasjonar til tradisjonell planlegging, der idealet er at det er politikarane som fastset mål, mens den profesjonelle planleggaren utformer verkemidla for å nå måla (Reiner, 1967). I denne modellen har deltaking liten plass (Fainstein & Fainstein, 1996).

Direktoratet viser også på andre måtar ei statisk tilnærming til vern, bruk og samfunn. Etaten tolkar lovproposisjonen om Naturmangfaldlova slik at opninga for bygging i landskapsvernområde berre gjeld tradisjonell og eksisterande bruk, ikkje ny turistmessig bruk. Derimot ønskjer Direktoratet Den Norske Turistforening velkommen i verneområda. For lokalbefolkninga er dette å favorisere nokre organisasjonar framfor andre. Fagleg kan det karakteriserast som systematisk interessevriding i eit offentleg organ (Schattschneider, 1960). Dei lokale deltakarane ser at bruken av utmarka går raskt nedover fordi jordbruket byggast ned. Færre og færre beitedyr er i utmarka. Det førar til at stølsvollar, uteslåttar, dalbotnar og dalsider gror igjen. Kulturlandskapssenteret kan svekke attgroinga, men dette var ikkje det einaste tiltaket i så måte. Allereie i 2006, då planprosessen var i startfasen, var det etablert spesifikke tiltak for å styrke beitebruken i delar av Mørkridsdalen mellom fylkesmannen og grunneigarar. Dessutan var tilskot til all beiting i verna område inkludert i Regionalt miljøprogram Sogn og Fjordane før verneplanprosessen tok til.

Artikkelen viser to ulike måtar å forstå forslaget om eit kulturlandskapssenter. Direktoratet si tolking kan ha dekning i tidlegare vernetradisjon. Problemet med denne posisjonen er som vist ovanfor, at det er tvil om Direktoratet har støtte i naturmangfaldlova for sitt restriktive standpunkt til nye tiltak i landskapsvernområde. Naturmangfaldlova vektlegg vern gjennom bruk i støtte grad enn den tidlegare naturvernlova. Spørsmålet er om direktoratet har tatt tilstrekkeleg omsyn til endringane som kom med den nye lova.

Fylkesmannen på si side legg vekt på at dei samfunnsmessige endringane (mindre beiting og auka krav til medverknad) gjer det naudsynt å tenke nytt for å bidra til oppfylling av verneføremålet. Ei slik forståing av senteret kan få konsekvensar for naturvernpolitikken. Dersom lokale deltakarar mobiliserer og utviklar kreative forslag som kan kombinerast med vern, kan dei lukkast med å få kommunar og fylkesmenn (og etter kvart kanskje også Direktorat) til å støtte forslag om ny bruk for å oppretthalde verneverdiane og skape næringsutvikling.

Da saka kom til departementet i månadsskiftet mai/juni 2009, hadde ikkje dei lokale deltakarane frå Luster tilgang til avgjerslearenaen. Kommunane vert invitert til departementet, men dei var på dette tidspunktet splitta og deltok ikkje samla overfor departementet. Deira møte med departementet gav uttrykk for symbolsk deltaking (Arnstein, 1969). Grunneigarane frå Skjolden prøver å påverke departementet gjennom DNT og stortingsrepresentantane. Når dei ikkje har direkte tilgang til avgjerslearenaen, nyttar dei andre kanalar for å oppnå innverknad. Det viser at grunneigarane kompenserar fråver av formelle deltakarrettar med andre påverknadsformer. Dei er pragmatiske ved å utvikle og nytte dei kanalane som kan føre til målet.

Spørsmålet som reiser seg er om dei lokale deltakarane med grunneigarane i spissen gjennom sin deltaking har supplert det representative demokrati eller svekka regjering og Storting sin intensjon med vern av Breheimen. Deltaking i lokale planprosessar er hevda å gi meir makt til dei mektige, fordi grunneigarar og andre som føler seg direkte råka gjer seg meir nytte av deltakinga enn andre grupper som representerer meir ålmenne interesser (Naustdalslid, 1986). Agger og Löfgren (2008) skisserar ein modell for evaluering av deltakande planlegging ifht. demokratiske verdiar. Dei fokuserar på fem evalueringskriteria: tilgang til arenaene, offentleg rådslaging, tilpassingsevne, ansvarlegheit og politisk identitet på tre nivå -  ”input”, prosess og ”output”. Her vert det ikkje gjort ei fullstendig evaluering ut frå denne modellen, men ei kort drøfting av kven som har deltatt i planprosessen, korleis deira mandat er utvikla, om prosessen favoriserar nokre deltakarar framfor andre og om resultatet av prosessen avgrensar seg til å ivareta interessene til nokre framfor andre.

Ulike type organisasjonar vart invitert til å delta i planprosessen; grunneigarlag, bygdelag, kommune, representantar for fjellstyre, turlag, naturvernlag og organisasjonar for jakt og fiske. Dei tre siste typane av organisasjonane deltok ikkje. Det var vanskeleg å få representantar frå slike organisasjonar til å delta i prosessen utan at datagrunnlaget viser kvifor. Kanskje synleggjer det Naustdalslid (1986) sitt poeng ved at andre interesser enn dei dominerande på lokalplanet vegrar seg for å delta fordi dei veit kven som er den dominante aktøren. Anna forsking viser også at lokal deltaking har problem med å synleggjere lokale mindretalsinteresser (Hovik, Sandström, & Zachrisson, 2010). Når det viste seg at nokre av organisasjonane som kunne representere ålmenne interesser ikkje kom til å delta, la fylkesmannen liten vekt på å kompensere for dette ved å bringe inn andre liknande organisasjonar.

Deltakinga hadde også ei anna slagside i form av skeiv kjønnssamansetting: referansegruppa i Luster var dominert av menn. Berre 1-2 kvinner deltok i delar av prosessen. Dette er ikkje uvanleg i slike planprosessar, og grunnen er ”etterspørselssida”, kvinner er i liten grad spurte om å delta (Daugstad, Svarstad, & Vistad, 2006). Dette er også tilfelle i denne studien. Det kan ha påverka både prioriteringar i planprosessen og resultata.

Samansettinga av referansegruppa bidrog difor til at grunneigarane (dei fleste menn) sine perspektiv dominerte mellom dei lokale deltakarane. Det var også andre grunnar til at grunneigarane vart dominerande mellom deltakarane. Grunneigarane i Skjolden la ned ein stor ressursbruk og organiserte mobiliseringa lokalt. Dei danne arbeidsgruppa for vern og næringsutvikling uavhengig av fylkesmannen sin referansegruppa. Gruppa vart eit nav for dei som deltok i den fylkesmannleia planprosessen fordi den knytte til seg mange av deltakarane i referansegruppa. Mandatet for deltakarane i fylkesmannen si referansegruppa vart i stor grad utforma i denne gruppa. I arbeidsgruppa var kulturell makt i funksjon ved å gjere grunneigarinteressene til dei legitime overordna verdiane. Ein ikkje grunneigar som deltok i gruppa uttaler i eit intervju at grunneigarane ”har fått gjennomslag for det meste”. På spørsmål om sakshandsamar har gått for langt i grunneigarane si retning svarer vedkommande: ”Nei det har han ikkje. Vi har spela på lag. Eg er for samarbeid”. Det er også andre data som viser at kulturell makt var i funksjon ved å påverke, utan konflikt, personar sine preferansar slik at dei aksepterte den rådane orden.

På den andre sida kan det argumenterast for at det viktigaste er å få med dei aktørane (grunneigarane) som opplever å vere mest berørt av tiltaket (Reed, 2008). Det er overfor desse at legitimitetsproblemet er størst (Leibenath, 2008). Slik sett kan vi omtale samansetting av referansegruppa i denne prosessen som ”kritisk deltaking”. I den grad ein klarer å utvikle ein verneplan med aksept frå slike lokale aktørar har fylkesmannen oppnådd lokal aksept. Spørsmålet vert sjølvsagt om fylkesmannen går for langt i å imøtekomme grunneigarane sitt syn, ut frå at det er ulike syn på vern lokalt og nasjonalt. Det er fylkesmannen, Direktorat og departement som kunne hindre at det skjedde. Grunneigarane og andre lokale deltakarar har ikkje fått gjennomslag for alle sine forslag, mellom anna sa fylkesmannen nei til opning for å bygge traktorveg inn Mørkridsdalen og veg mellom Jostedalen og Skjåk (Handspiken mot Mysubytta).

Caset Breheimen støtter hypotesar om at ein gruppe deltakarar kan vinne fram dersom dei får reindyrka eit interesseperspektiv, anten ved at det er få deltakarar i planprosessen (Falleth, Hovik, & Saglie, 2008), eller ved at ein gruppe oppnår dominans mellom deltakarane (Brendehaug, 2013). Når kommunane no har fått forvaltningsmynde for nasjonalparkane vil brukarperspektiva styrkast, men deltakarane må huske på at dei må skape alliansar med fleire enn kommunen, for eksempel med fylkesmannen, for at deira forslag ikkje skal verte stoppa. Til det krevjast det både kunnskap om vern og verneverdiar og evne og vilje til tilpassing av næringsideane til vernet.

Konklusjon

Forklaringa på at verneforskrifta for Mørkridsdalen landskapsvernområde har ei opning for etablering av eit kulturlandskapssenter inne i verneområdet er knytt til fleire forhold som har verka saman. For det første at fylkesmannen gjennom fleire år hadde jobba aktivt for utvikle nye tilnærmingar for å sameigne vern og bruk mellom anna gjennom å utvikle et nært samarbeid mellom landbruks- og miljøvernavdelinga i verneplansaker. Vidare hadde fylkesmannen ein intensjon, i tråd med nasjonale styringssignal, om styrka lokal deltaking for utforming av verneplanen. For det andre mobiliserte deltakarane tidleg, dei utvikla ein deltakarfellesskap med eigne analysemodellar, men hadde samstundes evne til kreativitet for å skape nye moglegheiter av vernet. For det tredje vart ein konflikt midtvegs i verneplanprosessen handsama i form av demokratisk godkjenning. Det la grunnlag for ein meir tillitsfull prosess og interaksjonen mellom deltakarane og fylkesmannen. For det fjerde utvikla deltakarane og fylkesmannen ein allianse for å realisere senteret der dei påverka sentrale styrkesmakter på kvar sine frontar. Eksemplet Breheimen gir eit signal til andre verneplanprosessar og vernepolitikken generelt til å forstå vern i forhold til samfunnsmessige endringar. Når samfunnet endrar seg, kan nye verkemiddel vere naudsynt for å bidra til oppfylling av verneføremålet.

Referansar

Aasetre, J. (2005). Lokal naturforvaltning: mellom idealer og realiteter. Utmark (1 - 2005). Lokalisert på: http://www.utmark.org

Agger, A & K. Löfgren (2008). Democratic Assessment of Collaborative Planning Processes. Planning Theory, 7 (2),  145-164.

Alvesson, M., & Sköldberg, K. (2008). Tolkning og reflektion. Vetenskapsfilosofi og kvalitativ metod. Lund & Stockholm: Studentlitteratur.

Arendt, H. (1958). The human condition. Chicago: University of Chicago Press.

Argyris, C., & Schön, D. A. (1996). Organisational learning II. New York, Amstedam, Sydney, Tokyo, Paris: Addison-Wesley Publishing Company.

Arnstein, S. R. (1969). A Ladder of Citizen Participation. Journal of the American Institute of Planners, 35(4), 216-224.

Backer, I. L. (2010). Naturmangfoldloven. Kommentarutgave. Oslo: Universitetsforlaget.

Bay-Larsen, A. S., H.T. (2005). Medvirkningsorientert partnerskap i verneplanprosesser – eks. Junkerdal NP. Utmark (1). Lokalisert på: http://www.utmark.org

Blau, P. M. (2002 ). Exchange & Power in social life. New Brunswick & London: Transaction Publishers.

Borum, F. (1980). A Power-Strategy Alternative to Organization Development. Organization Studies, 1980(1/2), 123-146.

Brendehaug, E. (2013). Mobilisering, makt og endring. Ein studie av deltaking i verneplanprosessen for oppretting av Breheimen nasjonalpark med tilgrensande verneområde. (PhD Monography), NTNU/Vestlandsforsking, Trondheim.  

Bråten, S. (1973). Model monopoly and communication systems: Theoretical notes on democratization. Acta Sociologica, 16(2), 98-107.

Cooke, B., & Kothari, U. (2001). The Case for Participation as Tyranny. In U. Kothari & B. Cooke (Eds.), Participation: the new tyranny? (pp. 1-15). London: Zed Books.

Cornwall, A. (2008). Unpacking "Participation"; models, meanings and practices. Community Development Journal, 43(3), 269-283.

Daugstad, K., Kaltenborn, B. P., & Vistad, O. I. (2000). Vern - planer og prosesser. Identifisering av kunnskapsstatus og -behov Notat. Trondheim: NINA, NIKU, Senter for bydeforskning.

Daugstad, K., Svarstad, H., & Vistad, O. I. (2006b). Community-based Nature Protection. The International Journal of Environment, Cultural, Economic & Social Sustanability, 2. Direktoratet for naturforvaltning. (2008). Områdevern og forvaltning DN håndbok. Trondheim: Direktoratet for naturforvaltning.

Enderud, H. (1987). Konfliktbeslutninger. København: Samfundslitteratur.

Enderud, H. (2008). Beslutninger i organisasjoner - i adferdsteoretisk perspektiv. Fredriksberg C.: Samfundslitteratur.

Fainstein, S. S., & Fainstein, N. (1996). City Planning and Political Values: An Updated View. In S. F. Campbell, S.S. (Ed.), Readings in Planning Theory (pp. 265-287). Cambridge, US: Blackwell.

Falleth, E.-I., Hovik, S., & Stokke, K. B. (2003). Sammneligning av arealplanlegging og landskapsvern som virkemidler i forvaltning av verneverdige områder. Utmark (1). Lokalisert på: http://www.utmark.org

Falleth, E. I., Hovik, S., & Saglie, I.-L. (2008). Samförvaltning av fjällområden i Norge. In C. Sandström, S. Hovik & E.-I. Falleth (Eds.), Omstridd Natur, Trender & Utmaningar i Nordisk Naturförvaltning (pp. 205-223). Umeå: Boréa Bokförlag.

Finansdepartementet. (2003). Tilleggsbevilgninger og omprioriteringer i statsbudsjettet medregnet folketrygden 2003, (St.prp.nr.65. (2002-2003)).  Oslo: Statens forvaltningstjeneste - Informasjonsforvaltning.

Flyvbjerg, B. (1998). Rationality and power. Chicago: The University of Chicago Press.

Forester, J. (1999). The Deliberative Practitioner. Massachusetts: Massachusetts Institute of Technology.

Forskningsrådet. (2009). Forskning innefor vern og bruk av verneområder og randsoner. Oslo: Forskningsrådet.

Fylkesmannen. (2000). Naturbruksprosjektet - vern, bruk  og næring. Rapport. Leikanger: Fylkesmannen i Sogn og Fjordane.

Fylkesmannen. (2005). Sluttrapport - Naturbruksprosjektet Rapport. Leikanger: Fylkesmannen i Sogn og Fjordane.

Greenwood, D. J., & Levin, M. (2007). Introduction to Action Research, Social Research for Social Change (2nd ed.). Thousand Oaks, London, New Dehli: SAGE Publications.

Hovik, S., Sandström, C., & Zachrisson, A. (2010). Management of Protected Areas in Norway and Sweden: Challenges in Combining Central Governance and Local Participation. Jounal of environmental policy and planning, 12(2), 159-177.

Kaltenborn, B. P., & Thorsberg, A. (1998). Bruk og vern hand i hand?: lokal medvirkning i utvidelsen av Rondane nasjonalpark Rapport. Hamar: Østlandsforskning.

Leibenath, M. (2008). Legitimacy of Biodiversity Policies in a Multi-level Setting. The case of Germany. In J. Keulartz & G. Leistra (Eds.), Legitimacy in European Conservation Policy. (pp. 233-250). Wageningen: Springer.

Lincoln, Y. S., & Guba, E. G. (1985). Naturalistic inquiry. Beverly Hills, Calif.: Sage.

Lukes, S. (2005). Power. A radical view (2nd ed.). Basingstoke: Palgrave Macmillan.

Mahoney, J. & D. Schensul (2006). Historical Context and Path Dependence. I R. E. Goodin & B. C. Tilly (ed.): Oxford Handbook of Contextual Analysis (s. 454-471).

Meadowcroft, J. (2004). Participation and sustainable development: modes of citizen, community and organisational involvement. In W. Lafferty (Ed.), Governance for sustainable Development. The Challange of Adapting Form to Function (pp. 162-190). Cheltenhan, UK, Northampton, MA, USA: Edward Elgar.

Miljøverndepartementet. (1992). St.meld.nr. 62 (1991-92) Ny landsplan for nasjonalparker og andre større verneområder i Norge.  Oslo: Miljøverndepartementet.

Miljøverndepartementet. (2009). Om lov om forvaltning av naturens mangfold (naturmangfoldloven). (Ot.prp. nr. 52 (2008-2009)). Lokalisert på: www.lovdata.no

Myklebust, O. (1995). Lokalbefolkning og verneområder. Vernet av Gauldalsvidda/Forelhogna-området. (Master), Universitet i Trondheim, Trondheim.  

Naustdalslid, J. (1986). Medverknad i lokal planlegging - meir makt til dei mektige? In J. Naustdalslid (Ed.), Kommunal styring: innføring i kommunalkunnskap frå ein planleggingssynsstad. Oslo: Samlaget.

NOU. (2004). Lov om bevaring av natur, landskap og biologisk mangfold (Naturmangfoldloven).  Oslo:
Statens Forvaltningstjenste Informasjonsforvaltning.

Pateman, C. (1970). Participation and Democratic Theory. Cambridge: Cambridge University Press.

Polanyi, M. (1944 (1957)). The Great Transformation. Garden City: NY: Doubleday Anchor.

Pretty, J. N. (1995). Participatory learning for sustainable agriculture. World Development, 23(8), 1247-1263.

Ragin, C. C., & Becker, H. S. (1992). What is a case?: exploring the foundations of social inquiry. Cambridge: Cambridge University Press.

Reed, M. S. (2008). Stakeholder participation for environmental management: A literature review. Biological Conservation, 141(10), 2417-2431.

Reiner, T. A. (1967). The planner as value technician: two classes of Utopian constructs and their impact on planning. In H. W. Eldridge (Ed.), Taming Megaloplis (Vol. 1, pp. 232-247). Anchor: New York.

Riksrevisjonen. (2006). Riksrevisjonens undersøkelse av myndighetenes arbeid med kartlegging og overvåking av biologisk mangfold og forvaltning av verneområder Dokument nr. 3-serien. Oslo: Riksrevisjonen.

Sandström, C., Falleth, E. I., & Hovik, S. (Eds.). (2008). Omstridd natur. Trender og utmaningar i Nordisk naturforvaltning. Umeå: Boréa Bokförlag.

Schattschneider, E. E. (1960). The semisovereign people. New York: Holt, Rinehart and Winston.

Skjeggedal, T. (2007). Verneplanprosesser - reelle konflikter eller institusjonelle forviklinger? Utmark (1). Lokalisert på: http://www.utmark.org/

Skjervheim, H. (2002). Deltakar og tilskodar. In H. Skjervheim (Ed.), Mennesket. Oslo: Universitetsforlaget.

Velvin, J., Krogh, E., & Vedeld, P. O. (2010). Når enden er god er vel allting godt? Vern av Trillemarka-Rolagsfjell-styringsprosese, deltakelse og politiske nettverk. Utmark, 2010(1). Retrieved from http://www.utmark.org/